Verhaal en traditie
Op 2 februari vieren we het feest van ‘de opdracht van de Heer’, 40 dagen na de geboorte van Jezus. Het verhaal achter Lichtmis is te vinden in Lucas 2: 22-40. In dat verhaal wordt Jezus door zijn ouders in de tempel opgedragen aan God zoals dat de gewoonte is voor eerstgeboren joodse jongetjes. Tijdens hun bezoek ontmoeten ze de oude man Simeon. Hij herkent Jezus meteen als de Gezalfde des Heren en noemt hem ‘Licht van de nieuwe wereld’. Zo is ook meteen de oorsprong van de volkse naam Lichtmis uit de doeken gedaan.
In 494 stelde paus Gelasius het feest officieel in, maar ook vroeger waren er in het begin van februari al feestelijkheden rond ‘de opdracht van de Heer’. Een bijzonder verslag van die feestelijkheden kunnen we terugvinden bij de 4de-eeuwse pelgrimnon Egeria, die in 381-384 het Beloofde Land rondreisde. Tijdens haar reis woonde ze namelijk een viering van het feest bij in Jeruzalem. Op 14 februari (Jezus’ geboorte werd in die tijd nog op 6 januari gevierd) zag ze in de stad een processie die naar de Heilig Grafkerk optrok. Eenmaal daar was er een homilie over Lucas 2:22 en een eigen liturgie. Ze geeft het feest in haar verslag geen naam.
In onze streken ging er een Keltisch feest vooraf aan de christelijke viering. Dat feest raakte bij de kerstening vermengd met het patroonsfeest van de heilige Birgida op 1 februari. Birgida is, zoals veel andere vroege heiligen, gebaseerd op een personage uit de pre-christelijke mythos. Ze is de christelijke versie van de Ierse godin Birgit en tevens de tweede patroonheilige van Ierland na Saint Patrick. Ook het Keltische lichtfeest Imbolc werd vroeger op haar dag gevierd. Het middelpunt tussen de winterzonnewende en de lente staat hier centraal.
Lichtmispannenkoeken
Er is geen vrouwtje nog zo arm, of ze maakt met Lichtmis haar pannetje warm: Lichtmis wordt in onze streken traditioneel gevierd met pannenkoeken. Er zijn twee mogelijke verklaringen voor de traditie: de eerste is te vinden in de tewerkstelling van de plattelandsbevolking en de tweede heeft te maken met de viering van de zon. Hoeveknechten, -meiden en andere landarbeiders konden in vroegere tijden slechts op twee dagen van werk veranderen: 11 november en 2 februari. De eerste datum valt samen met het feest van Sint-Maarten, de tweede datum is, jawel, Lichtmis. Om deze heugelijke dag vol nieuwe kansen te vieren was het de gewoonte om te vieren met ‘haardkoeken’ in overvloed. Later werden de haardkoeken vervangen door stapels pannenkoeken.
De tweede verklaring vindt haar wortels in de oude Keltische viering van de zon in het begin van februari. Een pannenkoek is namelijk rond, warm en – idealiter – licht van kleur, net als de zon. Over het eten en bakken van lichtmispannenkoeken zijn ook nog eens tal van volkstradities. Pannenkoeken eten zou geluk brengen en als je daarbij een van de koeken in je voorraadkast legt, zou dat ook nog eens een goede oogst afdwingen. Andere landen vieren het feest vaak met kaarsen, die natuurlijk ook verwijzen naar het licht van de zon. De naam van het feest in andere talen verwijst hier ook vaak naar: Kyndelsmässodagen (Zweeds), Chandeleur (Frans), Candlemas (Engels).