In de voorbije maanden hebben we door de corona-epidemie ervaren dat liturgie bloedeloos wordt als de gemeenschap niet mag zingen. Het samen zingen drukt een verbondenheid uit, zowel fysisch als mentaal: samen één melodie, één tekst die de gemeenschap focust op éénzelfde boodschap. We mochten ook ondervinden dat het louter zeggen van teksten de liturgische viering veel minder sacraal maakt. Muziek is een voertuig van emoties en kan diepere werkelijkheden uitdrukken, waar woorden tekort schieten. Vanuit de negatieve ervaringen werden we herinnerd aan de kracht van gezongen liturgie.
In het boek ‘Openbaring van Johannes’ wordt een hemelse liturgie geschetst. Daarin zingen talloze engelen en alle schepselen in de hemel en op de aarde zonder ophouden lof voor diegene die op de troon zetelt en voor het Lam. Welke keuzes maken we dan best om dit ideaal in onze aardse liturgie te benaderen?
De werkgroep kerkmuziek van de Interdiocesane Commissie voor Liturgie (ICL) bracht een brochure bij Licap - Halewijn uit met de toonzetting van de dialogen en acclamaties in de eucharistie. Ze zal in de Vlaamse bisdommen verspreid worden bij de priesters en diakens die voorgaan in de liturgie. De bedoeling van de brochure is om de actieve deelname van de gemeenschap bij dialogen en acclamaties in de eucharistie een muzikaal haalbare en toch sterke vorm te geven
Dialogen in de eucharistie
In liturgie is de dialoog tussen Christus, gerepresenteerd door de voorganger, en de gemeenschap, die verzameld is in Zijn Naam, essentieel. Om die dialoog een sacraal karakter te geven, kiezen we best voor een verheven toon, een cantilatie. Dit is niet alleen mooier en aantrekkelijker, maar het overstijgt sterk het gewone spreken. Er zijn in de eucharistieviering drie dialogen die hiervoor prioritair in aanmerking komen: de dialoog bij het kruisteken en de begroeting, de dialoog bij de inleiding op het Evangelie en de inleidende dialoog bij de prefatie.
Kruisteken en begroeting
De gezongen dialoog bij het kruisteken en de begroeting werd getoonzet onder de redactie van de werkgroep kerkmuziek van de ICL. Er is bewust voor geopteerd om het ‘Amen’ van de gemeenschap wat meer substantie en kleur te geven door het te voorzien van meerdere noten op de eerste lettergreep. Wees niet bang dat dit te moeilijk zou zijn voor de gemeenschap want het is bekend via twee toonzettingen van G. Philippeth in ZJ: het slot van het ‘Eer aan God in den hoge’ (ZJ 38) en het slot van de ‘Geloofsbelijdenis’ (ZJ 9a).
Kruisteken:
Begroeting:
ofwel
ofwel (wanneer een bisschop voorgaat)
Bij een gezongen getijdengebed vinden we het normaal om de inleidende dialoog ‘God, kom mij te hulp. Heer, haast u mij te helpen’ te zingen. Hopelijk wordt het zingen van het kruisteken en de inleidende begroeting in de eucharistie ook het nieuwe normaal.
Inleiding op het Evangelie
ZJ 6 bevat de toonzetting van de inleiding op het evangelie. Op een aantal plaatsen in Vlaanderen is het al ingeburgerd om die dialoog te zingen en zo het plechtige karakter en het uitzonderlijke van het gebeuren te onderstrepen. Bij de samenstelling van de brochure ‘De eucharistie zingen’ in 2021 heeft de ICL de tekst van het antwoord van de gemeenschap in ZJ 6 gecorrigeerd om ze in overeenstemming te brengen met de nieuwe vertaling van het Romeins missaal. De acclamatie ‘Lof zij U Christus’ wordt niet voor het evangelie gezongen maar erna. Voor het Evangelie wordt gezongen: ‘Glorie zij U, Heer’.
Bij het begin:
Aan het einde:
Als je de inleidende dialoog op het Evangelie zingt, is het heel mooi en zinvol om op sommige hoogfeesten in het kerkelijk jaar ook het Evangelie zelf te zingen. Denk aan Kerstmis of Pasen: hiervoor kan een eenvoudige reciteerformule gebruikt worden. In de orthodoxe liturgie (ook in Vlaanderen) gebeurt dat in elke dienst. Misschien is het een uitdaging voor de nabije toekomst om de Evangelielezing van Kerstmis en Pasen op een verheven toon te reciteren. Het versterkt de sacraliteit van dit gebeuren.
Inleiding op de prefatie
De toonzetting van de inleiding op de prefatie is te vinden bij ZJ 12 en staat ook in de brochure afgedrukt. Als je een inleidende dialoog zingt, lijkt het logisch om hetgeen erop volgt ook te zingen. Op heel wat plaatsen gebeurt dat door het zingen van de prefatie. In het missaal zijn een aantal prefaties getoonzet volgens een eenvoudige reciteerformule. Op www.deeucharistiezingen.be, het ondersteuningsplatform van de brochure, staan de toonzettingen van alle prefaties uit het zondagsmissaal.
Acclamaties in de liturgie
Acclamaties worden door de hele gemeenschap geuit als beaming van Gods woord en handelen. Een aantal van die acclamaties wordt door de Vaticaanse instructie ‘Musicam Sacram’ (1969) als prioritair beschouwd. Ik kies er vier uit die vooraan staan en die op een aantal plaatsen al ingeburgerd is.
De acclamatie voor de Evangelielezing bestaat uit het ‘Alleluia met vers’
Hiermee begroet de verzamelde gemeenschap op rituele wijze de Heer die in het Evangelie tot hen zal spreken. Deze acclamatie wordt gezongen tijdens de processie met het Evangelieboek. Door rechtstaand te zingen bereiden de gelovigen zich actief voor om te gaan luisteren naar de lezing als het Woord van God en om Zijn heilsboodschap te ontvangen. Wanneer het zingen van het alleluia ten einde loopt, en de diaken de gezongen inleidende dialoog op het evangelie zal aanvatten, zijn de ogen van allen op hem gericht, zoals destijds op Jezus in de synagoge van Nazareth.
De acclamatie op de prefatie is het ‘Heilig’ (Sanctus)
Dit gezang bestaat uit een aaneenvoeging van verschillende elementen, allemaal van Bijbelse oorsprong. Ieder deeltje uit het ‘Heilig’ roept de gemeenschap op zich te verenigen met de zang van de Serafijnen (Jes. 6,3) en te komen tot elkaar aanvullende houdingen: aanbidding (3 maal Heilig), bewondering (de Heer, de God der hemelse machten), kosmische uitroep (Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid), zegening (Hosanna in den hoge), christologische uitroep (Gezegend Hij die komt in de Naam des Heren) en opnieuw zegening (Hosanna in den hoge).
Vanuit het voorgaande is het duidelijk dat het ‘Heilig’ best door de ganse verzamelde gemeenschap wordt gezongen (en niet door een koor of een cantor). Om effectief als acclamatie werkzaam te zijn, moet het Heilig onmiddellijk aansluiten bij de gezongen prefatie, zonder een leemte of een breuk te veroorzaken. Daarom slechts een korte intonatie door het orgel.
De acclamatie na de instellingswoorden of de anamnese
Deze acclamatie omvat het gedenken van de dood en de verrijzenis van de Heer en de actualisatie ervan in de eucharistische maaltijd. Zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 11,26: ‘Telkens als gij dit brood eet en de beker drinkt, verkondigt gij de dood des Heren totdat Hij komt’.
Het is een mooi en geslaagd voorbeeld van gezongen liturgie als de voorganger het instellingsverhaal zingt en de gemeenschap instemt en zich verenigt met de actualisatie van het offer van Christus door het zingen van een acclamatie. In de brochure staan drie toonzettingen van het instellingsverhaal en zes acclamaties die daarbij kunnen gezongen worden. De acclamaties worden getransponeerd aangeboden zodat ze onmiddellijk aansluitend gezongen kunnen worden bij de drie toonzettingen van het instellingsverhaal.
De acclamatie bij de slotdoxologie op het einde van het eucharistisch gebed
Deze doxologie ‘Door Hem en met Hem en in Hem…’ wordt gevolgd door het ‘Amen’ van heel de gemeenschap. Het is sterk aan te bevelen om deze doxologie te zingen en de gemeenschap zingend te laten beamen. ZJ 15 a,b,c bevat drie melodische formules. Onder de redactie van de werkgroep kerkmuziek van de ICL werden bij de doxologie ZJ 15a twee langere melodische versies van het ‘Amen’ getoonzet. Door hun omvang doen ze beter recht aan het belang van deze acclamatie. De eerste versie met een drievoudige ‘Amen’ sluit aan bij de toonhoogte van ZJ 15a. De andere vertrekt van een transpositie van ZJ 15a naar mi klein en voegt daar een drievoudige ‘Amen’ aan toe in dezelfde toonaard. Bij beide versies kan de voorganger na het zingen van het ‘Amen’ door de gemeenschap, zonder overgang starten met de inleiding op het Onzevader in de toonzetting van Peter Pieters.
Met deze bijdrage hopen we te realiseren wat de Franse liturg Joseph Gelineau schreef: ‘de eucharistie celebreren is niet enkele teksten zeggen, onderbroken door gezangen, maar het vieren van een godsdienstige feestmaaltijd’.
|
Wanneer de omstandigheden het toelaten, zullen er vormingen opgezet worden, om te leren op een goede manier gezongen liturgie te realiseren. Bezoek intussen het ondersteunend leerplatform www.deeucharistiezingen.be.
Op dit platform kunt u alle onderdelen van de brochure beluisteren, is de orgelbegeleiding van alle toonzettingen voorhanden en kan u een selectie van de toonzettingen downloaden om te gebruiken in eigen uitgaven.
|
