Dagboek van bisschop Lode op solidariteitsbezoek in Oekraïne

Dinsdag 21 februari 2023

De nacht was nu niet bepaald wat je rust kan noemen. Rond 22 u krijgen we de Poolse douane op bezoek voor de controle van de paspoorten. Drie jonge vrouwen en een jonge man, waarmee niet gelachen kan worden. Een uur later pas begint de echte miserie. De trein stopt om het onderstel en de wielen aan te passen aan de sporen van Oekraïne. Dat vraagt vier uur tijd. Onze lange trein (wagon-lit) wordt met harde kloppen door elkaar geschud. Verward en wanhopig rijdt hij heen en terug alsof hij niet weet waarheen. Buiten hebben de arbeiders het koud. Ondertussen worden onze paspoorten opgehaald, dit keer door de Oekraïense douane, om drie uur later teruggegeven te worden. Telkens word je daarvoor wakker gemaakt (tussen 23 u en 4 u, ondertussen is dat 5 u in Oekraïne)… maar wakker ben ik eigenlijk de hele nacht gebleven. Als alles achter de rug is, kunnen we beginnen slapen, een paar uur toch. Als onze trein eindelijk vertrekt richting Kiev (zonder onderbreking dit keer) zegt Ivan: “Welkom in Oekraïne!” Toch wel indrukwekkend: een simpele grens scheidt een ‘normaal’ land van een land in oorlog. Maar ook een rijker Europees land van een duidelijk armer land.

Als ik wakker word is het helder weer. De zon komt er eventjes door. Een zondags gevoel. We rijden in een grote vlakte met hier en daar bomen tussen kleine landelijke huisjes die ver uit elkaar staan. Er zijn vele bosjes en in de verte grotere bossen. Lange opgeschoten, want niet uitgedunde, pijnbomen en loofbomen (veel berken) schuiven langs de trein voorbij. Een van de eerste zichten is een byzantijnse kerk, zo helemaal alleen in de natuur. Groene muren en gouden ajuinkoepels. Dan voel je al een beetje de verandering van cultuur. Dat gevoel wordt nog versterkt als je de taal niet kent en het cyrillisch geschrift niet kan ontcijferen. Ook in Polen had ik al dat gevoel: je bent helemaal afhankelijk van mensen die het kunnen lezen in je plaats en dan vertalen. Het zijn evenwel mooie talen.

Op onze reis zien we de enorme graanvelden niet waar Oekraïne zo bekend voor is en die de gele kleur aan de nationale vlag gegeven hebben (de blauwe streep verwijst naar de hemellucht). De grond is zompig. De sneeuw is zopas gesmolten. Alles ligt er vredig bij. Hier toch. Straks zien we de sporen van een andere realiteit.

Dit is dus het land dat de grote buur begeert en koste wat het kost wil hebben, ook al sluiten de mensen zich liever aan bij “ons”. En dat “bij hen” of “bij ons” geeft wereldwijde spanningen!

We naderen stilaan Kiev. De huisjes zijn armtierig en zouden wel eens een nieuw verflaagje verdienen. In de meer geïndustrialiseerde zones wisselen ze af met grote zielloze woonblokken die stammen uit de tijd van het communisme. Niet vergeten dat Oekraïne groter is dan Frankrijk.

Onze trein rijdt langs het triestig beroemde Bucha. De stad is gebombardeerd. Vanuit de trein zie ik alleen in de verte een zwart gerookt appartementsgebouw. Voor mij is het het eerste zichtbaar spoor van de oorlog. Een beetje verder, vlak bij de spoorweg, zie ik de Grieks-katholieke kerk. We zullen Bucha morgen bezoeken. 

Ontmoetingen

We worden aan de trein opgewacht door Mgr Hlib Lonchyna, administrator van de éparchie in Parijs. Eenmaal uit het station zien we het uitgebrande gebouw van Samsung. Je kan je moeilijk inbeelden wat hier een jaar geleden is gebeurd, toen het grootste deel van de vier miljoen hoofdstadbewoners in paniek is gevlucht. Een deel van hen is teruggekeerd. Maar een jaar geleden vertrok iedereen die kon in allerijl. Van de ambassadeurs bleven alleen de pauselijke nuntius en de ambassadeur van Polen over. De bisschoppen bleven allen.

Dat de Russen het land zouden binnenvallen geloofde niemand. Maar plots was het zover en het begon in Kiev. Enerzijds hadden de Russen hun slag goed voorbereid. Ze waren al geruime tijd overal geïnfiltreerd. Sommigen werden zelfs lid van het kathedraalkoor. Hun opdracht was een lijst op te stellen van de personen die moesten gefusilleerd worden.

Maar ze hadden de morele draagkracht van de Oekraïeners onderschat en zich ook totaal vergist in het feit dat Russisch spreken nog niet hetzelfde was als kiezen voor Russische bezetting!

Alleen wie financieel belang had bij Rusland, koos ervoor. In plaats van toegejuicht te worden door de plaatselijke bevolking, ging deze in de verdediging. Dat was een totale misrekening van de Russen.  

We logeren in het Grieks-katholiek patriarchaat waartoe onze Gentse priester Ivan behoort. Het gebouw ligt aan de overkant van de Djepr, die dwars door Oost-Europa loopt. We hebben een prachtig zicht op de stad. Maar de rivier is zo breed dat de afstand toch wel groot is. 

Deze namiddag hebben we in het patriarchaat een vrij lange ontmoeting met de grootaartsbisschop van de Oekraïense Grieks-Katholieke Kerk, Mgr Svjatoslav Sjevtsjoek (52 j.). Hij begint met ons te bedanken omdat we de moed hebben naar Oekraïne te komen, in een periode waarin iedereen een nieuwe aanval van Rusland verwacht. We antwoorden dat zijn moed en die van zijn medewerkers veel groter is dan de onze. De aartsbisschop vertelt ons over het begin van de oorlog en geeft ons inzicht in wat er allemaal gebeurd is en hoe Kerk en land reageren. De beschrijving van de gruweldaden is weerzinwekkend. De moed van de Oekraïners des te bewonderenswaardiger. Er is echter een groot numeriek overwicht bij de Russen. Politiek en oorlogsstrategie lopen in Rusland door elkaar. Ze zijn dus niet bang om mensen naar het front te sturen, ook al weten ze dat ze niet terugkomen. Naar schatting worden lang Russische kant iedere dag 1000 mensen gedood.

- lees verder onder de foto's - 

Tijdens het avondmaal antwoordt Mgr Vitaliy duidelijk en direct op onze vragen. In de marge van onze gesprekken vraag ik mij af hoe al die verschillende kerken overkomen bij het grote publiek. Je hebt de Oekraïens orthodoxen (die aansluiten bij Constantinopel) en de Russisch orthodoxen, waarvan de enen aansluiten bij Moskou en anderen eerder bij Oekraïne. Bij de katholieken heb je de Grieks-katholieken en de Latijnen. 

Van de kerken in het algemeen kan echter gezegd worden dat ze heel wat doen voor de opvang van de vluchtelingen en rouwende families.

Ze onderhouden daardoor een positieve relatie met de regering. Maar uit de pers worden ze meestal systematisch geweerd, tenzij als het over negatief nieuws gaat. De pers is in handen van groepen die andere belangen hebben. Een situatie die we van elders ook wel kennen….
 
Er was afgesproken dat we zoals de Frans delegatie gedaan heeft onze ambassadeur, Peter Van de Velde, zouden ontmoeten. Maar hij laat weten dat hij zich niet kan vrijmaken. Ik heb ook een kort telefonisch contact met Tatiana Stawnychy, voorzitster van Caritas Oekraïne. Spijtig genoeg laat ons overvol programma geen ontmoeting toe. Het zou mij nochtans bijzonder geïnteresseerd hebben. Vanuit Caritas International in België komen onze giften hier terecht.

Volg deze link voor hulp aan Oekraïne via Caritas International 

De gesprekken van deze namiddag bereiden ons al voor op de ontmoetingen van morgen, die een paar directe confrontaties met de realiteit inhouden.

- lees verder onder de foto - 

Dubbel kerkhof

Ik sprak over een dubbel kerkhof. We komen eerst op het autokerkhof. Daar zijn de wagens verzameld van de mensen die in de kolonne probeerden te vluchten. Die zijn nu opgestapeld op één hoop. Een indrukwekkende hoop schroot. Hier en daar heeft men er zonnebloemen op geschilderd. We zullen die ook nog elders zien op ruïnes. Een teken van hoop in de toekomst.

Zoals iemand opmerkte: niet het leven na de dood. Maar het leven in de dood. De dood niet wegmoffelen. Maar toch leven. Ten minste er blijven in geloven. 

Een beetje verder ligt dan het kerkhof voor mensen. Dan wordt het helemaal ernst. We bezoeken eerst een weg, gereserveerd voor oorlogshelden sinds 2014 (toen begon de huidige oorlog eigenlijk al met de annexatie van de Krim) tot vandaag. De russen hebben veel graven vernietigd, maar niet die laan van de helden. Uit respect? Neen, integendeel. Ze verscholen explosieven in de bloemen, zodat de mensen die hun geliefden gingen bezoeken door ontploffing omkwamen. De russen gingen ook op zoek naar de families van die helden en vernietigden dan het hele huis, met de bedoeling zelfs de laatste herinneringen aan de gestorvenen uit te wissen. Daar heb je geen woorden voor. Terwijl we daar zijn, staan mensen te bidden bij sommige graven.  
Achter de laan van de helden ligt er sinds een jaar een nieuw kerkhof. Veel jonge mensen tussen twintig een vijftig jaar. Maar ook niet-militairen: mannen, vrouwen en kinderen, waaronder velen pas maanden omkwamen onder de gevolgen van de oorlog. De mensen gaan er nog op bezoek. Overal liggen bloemen. Bij de meeste graven staat een bankje en een tafeltje. De mensen blijven er zitten en drinken soms iets.

- lees verder onder de foto - 

Onze voormiddag blijft eigenlijk duren tot 15:30. Geen tijd om vroeger te eten. Eerst moeten we nog twee bezoeken afleggen, te beginnen met de nuntius Visvaldas Kulbokas. Een nog vrij jonge diplomaat uit Litouwen, die nog maar pas enkele maanden benoemd was toen de oorlog uitbrak. Hij is gebleven. Hij beschrijft op zijn beurt de complexe situatie van Oekraïne, niet alleen kerkelijk, maar ook politiek en cultureel. Omwille van de grote verschillen is de vraag steeds als je een uitspraak doet: wat bedoel je en hoe komt het over bij de toehoorder?

Vooral in een oorlogssituatie worden woorden gemakkelijk uit hun context gehaald en krijgen ze daardoor een heel andere, soms kwalijke betekenis. 

Na de nuntius brengen we nog een bezoek aan Patriarch Epiphania en Metropoliet Oleksandr Drabynko van de Oekraïense Orthodoxe Kerk, ingesteld en dus erkend door de patriarch van Constantinopel, maar verworpen door Moskou. Het is niet aan ons om stelling te nemen in interne zaken van een andere Kerk.

We proberen gewoon christenen te ontmoeten, wie ze ook zijn, en drukken vooral onze zorg uit in de oorlog die alle Oekraïners, wie ze ook zijn, moeten ondergaan. 

Eindelijk kunnen we middagmalen. Het is eerder laat namiddagmalen. We gaan terug naar het Grieks-katholiek patriarchaat om afscheid te nemen van onze gastheer en gaan nog richting seminarie. Een twintigtal minuten rijden. Het seminarie ligt buiten de stad. Het is al donker als we aankomen. We mogen niet te lang blijven, want we moeten tijdig in het station zijn om onze trein te nemen. Vooral moeten onze twee chauffeurs tijdig thuis kunnen komen want vanaf 23u is er de avondklok en dan mag je niet meer op straat te zien zijn.

 Als we aankomen klinken alle klokken zoals dat alleen maar kan in een byzantijnse kerk. Feestelijk. We gaan onmiddellijk naar de kerk, waar de grote groep seminaristen de vespers zingt, meerstemmig, uit volle borst. Je kon er een CD-opname van maken. Je zou denken aan een koor geoefende monniken. Prachtig. Voor we het seminarie verlaten, hebben we nog een ontmoeting met de seminaristen. Weer moeten we horen dat ze bewonderen dat we durven gaan, maar vooral de dankbaarheid dat we ons interesseren aan hun concrete situatie. Dat we met vier bisschoppen samen zijn en tot bij hen gaan lijkt helemaal uitzonderlijk te zijn. 

Om 23 uur vertrekken we met de nachttrein naar Lviv. Ik schrijf deze woorden om 00:27 u en ga nu toch maar slapen. Want om 6:30 komen we aan!

Persaandacht 23 februari

• VRT: De ochtend en VRTNWS (Mgr Bonny)
• TV Oost: Bisscbhop Lode in Oekraïne en 3 jaar bisschop
   

Donderdag 23 februari 2023

Ik begin met het einde van de dag, want 24 februari nadert. We zijn niet naar het front gegaan, maar we zijn in een land waarin het front zich bevindt. Dat wil zeggen dat iedereen daar voortdurend mee bezig is en dat iedereen familieleden of vrienden heeft die soms op een gruwelijke manier zijn omgekomen.

Nu vraagt iedereen zich af: zal er morgen, op de eerste verjaardag van de oorlog, iets gebeuren? De opvattingen zijn erg uiteenlopend. Sommigen zeggen: morgen doen de Russen iets. Anderen zeggen: het zal wel duren tot morgennacht of overmorgen. Anderen denken dat het niet voor onmiddellijk is. Maar dat er iets op komst is, daar lijken de meesten toch van overtuigd.

Het 'nieuwe normaal'?

Ondertussen gaat het leven verder. We zijn deze morgen in Lviv aangekomen, niet ver meer van de Poolse grens en op 600 km van Kiev, dus evenzoveel verder van het front. Sommigen spreken over het “nieuw normaal”. Dat betekent dat de mensen zoveel mogelijk normaal doen, maar ze weten dat een slecht lot hen boven het hoofd blijft hangen. De scholen zijn sinds gisteren in het hele land gesloten. Sommige ondernemingen geven vakantie aan hun werknemers, zodat ze tijdig naar hun dorp kunnen terugkeren. Een getuige zegt me dat gisteren al het verkeer in Lviv veel minder druk was.

We vierden vanavond de eucharistie in de kathedraal van Lviv samen met de aartsbisschop. Het was een gebed voor de vrede. Na het avondmaal gingen we naar het seminarie. Een avonddienst die 24 uur ononderbroken gebed voor de vrede moest inleiden. Terwijl we deelnamen aan die prachtige byzantijnse gezangen, zo zalvend en rustgevend, dacht ik aan het geweld aan de andere kant van het land, met weer eens honderden doden op één dag en evenveel families die er radeloos van worden.

Je kan dat allemaal toch niet normaal noemen. Zelfs niet “nieuw normaal”!

Ik wil de dag toch overlopen, als ik nog wil kunnen slapen vannacht, want het was weer een heel gevulde, boeiende maar ook vermoeiende dag. 

Kaholieke universiteit

Deze voormiddag stond in het teken van de katholieke universiteit van Oekraïne in Lviv. Zij werd officieel gesticht in 2002 door de Grieks-katholieke Kerk. De stichter ervan is Mgr Boris Gutzak, die op mijn bisschopswijding was, vandaag precies drie jaar geleden. Zijn ouders hebben veel geïnvesteerd in die universiteit, die eigenlijk ook een antwoord is op de uitdagingen waarvoor het christelijk geloof stond na de val van het communisme in 1989. Ze bestaat uit zes faculteiten, onderverdeeld in een aantal instituten. Het masterdiploma is erkend door de staat. Een kleine, maar ongelooflijk dynamische universiteit, die stilaan uitgroeit tot een prachtige campus en nu al hoog scoort door de kwaliteit. De universiteit werkt aan haar verdere uitbreiding en huist grotendeels in een mooie, moderne nieuwbouw (het mooiste gebouw is getekend door het wereldbekend Duits architectenbureau Behnisch). 

-lees verder onder de foto -

De idee van een katholieke universiteit in Oekraïne kwam eigenlijk van Kard. Josyf Slipyj, een legendarische figuur niet alleen in de Oekraïense Kerk, maar in de wereldkerk. In 1945 besliste Stalin om de Oekraïense Kerk helemaal te liquideren. Slipyj moet achttien jaar lang dwangarbeid in een Siberische goelag doorbrengen. Hij wordt het symbool van de vervolgde Kerk, die maar haar vrijheid vindt na de val van Berlijn in 1989. Slipyj had de val voorspeld, maar kan het spijtig genoeg niet meer meemaken, want hij sterft in ballingschap, vijf jaar vroeger. Als je die geschiedenis hoort vertellen in het museum van de universiteit en als je in de archieven de verhoren kan lezen die priesters en leken moesten ondergaan onder de Russische bezetting, dan begrijp je dat ze nu geen nieuwe dictatuur willen ondergaan. 

Arkgemeenschap

Ik zou over die universiteit nog veel kunnen vertellen. Alleen wil ik hier even oproepen dat we daar een bezoek brengen aan de Arkgemeenschap, waar mensen met een mentale beperking samen leven met studenten. De gemeenschap behoort structureel tot de ruimere studentengemeenschap. Het zal meer dan een iemand verwonderen. Maar de universiteit vindt het belangrijk omdat mentaal minder sterke personen universiteitsstudenten eraan herinneren dat het hart van de mens belangrijker is dan alleen maar verstand. Het klein bezoek aan de Ark doet ons veel plezier, des te meer daar wij, de vier bisschoppen van Antwerpen, Brugge, Brussel en Gent, ons met de Ark nauw verbonden weten. We ontmoeten verder in de universiteit verschillende mensen, waaronder Andryj, gedreven administrator (fondsen) en Roman, die naast zijn leeropdrachten in theologie, ook het oecumenisch instituut leidt. Hoe belangrijk in een land waar christelijke kerken met elkaar geen contact hadden, wat “dankzij” de oorlog toch aan het veranderen is! 

Na de lunch in de studentenrestaurant van de universiteit gaan we naar de Petrus-en-Pauluskerk, de kerk van de militairen. Iedere dag gaan daar een of meerdere begrafenissen door van mensen die in de oorlog omgekomen zijn. De foto’s blijven in de Kerk getoond. Je ziet er honderden. Een speciaal werk als je daar pastoor bent. Hij spreekt over zijn ervaringen, zichtbaar aangedaan. 

Burgemeester

De volgende afspraak is een bezoek aan de burgemeester van Lviv, Andrij Sadovy. Wat zich in mijn geest eerst aanbood als een protocollair bezoek, wordt een ongelooflijk boeiende ontmoeting met een gedreven man. Hij maakte van Lviv een hoofdplaats van medische hulp tijdens de oorlog. We zien een film van een project dat hij aan het uitwerken is om orthopedische hulp te bieden aan mensen die lidmaten kwijtspelen door oorlogsgeweld. Ze kunnen stilaan ter plaatse prothesen produceren. Als je bedenkt dat door puur agressief oorlogsgeweld mensen allerlei (volwassenen en kinderen) een arm, been of wat dan ook kwijtspelen en hun leven voor de rest mank verloopt, niet alleen fysisch maar vaak ook pscyhologisch, dan kan je alleen maar bewondering hebben. Zijn project zal trouwens binnen enkele maanden door de Europese Unie gehonoreerd worden in Brussel. 

- lees verder onder de foto -

Hoe de dag verder verlopen is vertelde ik al in het begin: na de mis in de kathedraal hadden we een ontmoeting met de seminaristen. Misschien kan ik er nog aan toevoegen dat er in Lviv en alleen al voor de Grieks-katholieke Kerk 156 seminaristen zijn. Ze konden na een woordje van ons nog vragen stellen. Gezien de atmosfeer gecreëerd door de verjaardag van de oorlog klonk het bijvoorbeeld als volgt: hoe zien jullie de Russisch orthodoxen in België? Maar er was ook een vraag over het synodaal proces in ons land. Weer werd verschillende keren benadrukt hoe belangrijk ons bezoek is, zowel door de aartsbisschop van Lviv als in het seminarie. En weer hebben we hen verzekerd dat we onze mensen zouden inlichten over wat wij meemaken en dat ze op ons mogen blijven rekenen. Ik doe het onder andere door deze nota’s door te spelen. 

Nu maar even gaan slapen, want het is bijna morgen en het zal opnieuw een confronterende dag worden, onze laatste dag in Oekraïne. Voor dit keer althans. Ik kijk toch met een zekere spanning uit naar wat morgen ons zal te bieden hebben, vooral wat de oorlog betreft. Hopelijk niets, want dat nieuw normaal is toch niet niets!
 

Vrijdag 24 februari 2023

Precies één jaar geleden vielen de Russen Oekraïne binnen. Iedereen houdt de adem in voor wat komen gaat.

Voor ons is het de laatste dag van ons bezoek. Het is opnieuw een zeer beklijvende dag. Maar het is een dag van Goede Vrijdag én van Pasen.

Hoop in en doorheen het lijden. 

Mijn laatste dagboekfragment kan je hier lezen: Laatste dag in Oekraïne - dagboek van bisschop Lode Van Hecke 

- lees verder onder de foto's -