Het academiejaar van het Hoger Diocesaan Godsdienstinstituut werd op 6 september 2024 plechtig geopend. Dat gebeurde onder meer met een openingslezing van Vaticaanwatcher Hendro Munsterman. Emmanuel Van Lierde tekende het volgende verslag op.
De Nederlandse theoloog Hendro Munsterman trapte het academiejaar van het Hoger Diocesaan Godsdienstinstituut (HDGI) in Gent af met een lezing, “Geen tijdperk van veranderingen, maar een verandering van tijdperk”: hoe paus Franciscus de Kerk binnenleidt in het derde millennium. De vaste Vaticaan-correspondent voor het Nederlands Dagblad vertrok van die uitspraak van paus Franciscus over de omwentelingen die we nu maatschappelijk meemaken. Het betreft een ware paradigmashift. Christenen dienen geen angst te hebben voor de crises die we ondergaan, maar ze kunnen die net als uitdagingen zien. Het heeft geen zin nostalgisch achterom te kijken naar het verleden. Het is wenselijker de eigen tijd te omarmen en na te gaan hoe je in de huidige, seculiere cultuur christen kan zijn. Het heeft geen zin om in het defensief te gaan. Het komt erop aan te zoeken hoe de kerk een dienst aan de wereld kan zijn.
Maar van die maatschappelijke shift ging Munsterman al snel over naar een kerkelijke shift die paus Franciscus heeft ingezet, en wel op drie terreinen. Allereerst had de Nederlandse journalist het over de shift naar barmhartigheid. Vroeger was de barmhartigheid iets voor de pastoraal, maar dat thema stond niet centraal in de systematische theologie of in de leer van de kerk. Denk aan de uitspraak: “wees een leeuw op de kansel maar een lam in de biechtstoel”. Er worden hoge idealen gepredikt, maar in de praktijk is er mildheid voor de uitzonderingen.
Het mag ‘eigenlijk’ niet, maar… In dat ‘eigenlijk’ zit het katholieke.
Edoch, onder paus Franciscus beperkt die barmhartigheid zich niet meer tot de biechtstoel, de privésfeer en het verborgene. Homoparen hoeven niet langer in het geheim gezegend te worden, het mag nu en plein public. Franciscus zette de barmhartigheid in het centrum, in het hart van het geloof. Tijdens zijn eerste Angelusgebed verwees hij naar het boek over de barmhartigheid van kardinaal Walter Kasper dat hij aan de vooravond van die Duitse confrater in het Spaans had ontvangen en al spoedig volgde een buitengewoon jubeljaar van de barmhartigheid. Die klemtoon hangt voor Munsterman ook samen met het primaat van de gewetensvrijheid. De verbondenheid met Christus kan niemand jou afnemen, wat er ook gebeurt. Het is wel je eigen verantwoordelijkheid na te gaan hoe je die verbondenheid vormgeeft. Dat de paus als jezuïet de gewetensvrijheid en de onderscheiding promoot, heeft niets van doen met relativisme of gemakzucht. Dat er geen ‘one-size-fits-all’-regeltjes zijn, maakt het net veel uitdagender en moeilijker. Je moet zelf nadenken en afwegen, je moet zelf nagaan welke weg de heilige Geest in jouw leven uit wil. Dit pad is juist veeleisender voor de gelovigen.
Een tweede shift die Franciscus doorvoert in de kerk, is die van Plato naar Aristoteles. Op het fresco van Rafaël dat de School van Athene afbeeldt, zie je in het Vaticaan Plato met de vinger naar boven wijzen, terwijl Aristoteles zijn hand vooruit strekt. Plato kijkt omhoog naar de idealen en hij vindt de wereld van de ideeën belangrijker dan de realiteit. Aristoteles vertrekt vanuit de werkelijkheid om de waarheid te zoeken.
Franciscus hamert erop dat de realiteit groter is dan de ideeën.
Beide denkmethodes zijn katholiek. Ze staan in spanning met elkaar, maar net dat zorgt voor creativiteit. Het is eigen aan de catholica dat er in haar midden veel diversiteit mogelijk is. Munsterman schetste enkele voorbeelden van de pendelbeweging tussen het (neo)platonisme en het artistotelische denken in de kerk.
De derde shift die de Vaticanist waarneemt onder paus Franciscus, wou hij eerst omschrijven als de synodale shift, maar hij doorstreepte die uitdrukking in zijn voorbereiding en verving ze door de ‘pneumatologische’ shift. De pneumatologie is de leer over de heilige Geest. Tot het Tweede Vaticaans Concilie was de kerk zeer zelfbewust en zelfgericht. Er was volgens haar geen heil buiten de kerk. Er was sprake van je bekeren tot het katholicisme. “Wat een uitdrukking!”, zei Munsterman. “Je bekeert je toch helemaal niet tot een -isme. Het christendom en het katholieke geloof zijn geen ideologieën.” Je keert je tot God en wilt Christus navolgen. Het Concilie stapte af van de idee dat de kerk een parallelle samenleving, een ‘societas perfecta’, vormde en stelde terecht Christus opnieuw centraal. Met paus Franciscus komt naast Christus ook de heilige Geest centraal te staan. Met het synodale proces moedigt hij alle gelovigen aan te onderscheiden waar de Geest ons heen wil sturen in onze tijd. Vandaar dat de journalist sprak over de ‘pneumatologische’ shift. Dat Tweede Vaticaans Concilie bracht mooie documenten voort, maar de receptie ervan is nog altijd niet voltooid. Die teksten zeiden ‘wat’ er moest gebeuren, maar niet ‘hoe’ dat diende te gebeuren. Er moest een liturgiehervorming komen, maar hoe die er moest uitzien, lag niet vast. Door mei ’68 – meer een autoriteitsrevolutie dan een seksuele – sloeg de kerk in een kramp en ging ze op de rem staan inzake de implementatie van het Concilie. Franciscus is de eerste paus die niet zelf deelnam aan dat Concilie. Volgens Munsterman neemt hij niet alleen de draad van de receptie van het Concilie weer op, maar pakt hij die zaken ervan uit die nog verborgen waren. Tot slot gaf hij de journalist aan dat met deze paus pas echt de universaliteit in de wereldkerk doorbreekt. Tot paus Benedictus XVI was haar denken toch nog altijd sterk Europees gekleurd. Die tijd is voorbij. Vraag is nu wel hoe die grote culturele verscheidenheid tot haar recht kan komen, terwijl toch de eenheid in de kerk bewaard blijft. Dat is de eigenlijke denkoefening van de synode over synodaliteit:
Hoe geven we ruimte aan diversiteit en blijven we toch de ene, apostolische en katholieke kerk?
We beleven spannende tijden en de kerk zit op een scharniermoment. We maken een verandering van tijdperk mee, maatschappelijk maar ook kerkelijk. Zoveel is duidelijk naar de zeer gesmaakte en heldere uitzetting van Hendro Munsterman.
Bekijk hieronder de foto's van de hele avond met ook het moment van samenzang en de proclamatie van de afgestudeerden van het HDGI.
