De Nederlandse rustende hoogleraar Jan Bank, geboren in het eerste oorlogsjaar 1940, levert een meesterwerk af over de houding van de Kerken tegenover fascisme en nazisme en tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Zijn God in de oorlog is een turf die je laat duizelen van historische feiten, ontwikkelingen en interpretaties.
Uniek is dat hij de Kerken uit alle Europese landen in beeld brengt, van calvinistisch en luthers tot katholiek en oosters-orthodox. Nooit eerder verscheen een boek dat het hele plaatje in beeld bracht.
Veelkleurig en contradictorisch
Eenvoudige lectuur is het echter niet en het boek valt haast niet samen te vatten. Hoe komt dat? De reactie van de Kerken op de oorlogsomstandigheden is behoorlijk veelkleurig en vaak contradictorisch. De antwoorden zijn allemaal verschillend.
In kloosters in België werden bijvoorbeeld relatief veel onderduikers opgenomen, terwijl er ook gevallen bekend zijn van kloosters die net weigerden mensen onderdak te bieden. Als je het hele beeld in ogenschouw neemt, luidt de conclusie: een vast patroon was er niet.
Kerk die zich schikt
Of toch dit: kerkleiders leken in heel Europa geneigd zich te schikken naar het totalitaire regime, zolang ze maar zichzelf mochten zijn. Duitsers en Italianen hadden dat in de jaren 1930 al gedaan.
Sommigen gingen echter wel heel ver in hun relatie met de nazi’s en hun trawanten.
De collaborerende Slowaakse president Josef Tiso bleef functioneren als priester. De meeste Franse bisschoppen bogen het hoofd voor maarschalk Pétain. En de kardinaal van Breslau wilde eind april 1945 nog een zielenmis opdragen voor Adolf Hitler.
Vergeten helden
Onder priesters waren er zowel collaborateurs als verzetshelden. Bank vertelt over Kroatische paters die eigenhandig de etnische en religieuze zuivering in hun land organiseerden, maar ook over vergeten heldenfiguren zoals de Franse jezuïet Victor Dillard die de Franse dwangarbeiders in Duitsland ging vervoegen en in Dachau stierf.
Ook België komt ter sprake. Bank legt de nadruk op de tegenstelling tussen kardinaal Van Roey, die uiterst voorzichtig bleef ten aanzien van de bezetter, en mgr. Kerkhofs, de bisschop van Luik, die zich uitsprak tegen de Jodenvervolging. Conclusie is dat tien procent van de geestelijken op een of andere manier hebben gecollaboreerd.
Jan Bank, God in de oorlog. De rol van de Kerk in Europa, 1939-1945
Balans, 2015, ISBN 978 94 6003 806 8, 734 blz., 49,95 euro.