Meer dan een columnist vergelijkt de groene encycliek van paus Franciscus met Rerum Novarum. Deze in 1891 door Paus Leo XIII gepubliceerde encycliek schreef de situatie van de arbeiders in het katholieke leven in en bepaalde de uitgangspunten van de sociale leer van de katholieke kerk.
Rerum Novarum was een mijlpaal voor het katholieke denken en handelen. Met Laudato si wordt het ecologische vraagstuk deel van die sociale leer, maar ook van de wijze waarop de Kerk naar het milieu, de schepping, kijkt.
Echos van voorgangers
Nieuw is wat paus Franciscus schrijft niet. Wie de tekst goed leest, en ook de voetnoten, merkt hoe er wordt voortgebouwd op de grote teksten van het Tweede Vaticaans concilie (1962-1965) en op wat de directe voorgangers van de huidige paus schreven over ecologie en sociale vraagstukken.
De grote bijdrage van Johannes-Paulus II (1978-2005) daarin valt op. Zet de twee pausen dus niet zomaar tegen elkaar op.
Opvallend is ook dat de paus ook de mosterd haalt bij teksten van nationale bisschoppenconferenties.
Zij delen nu dus ook in het algemeen kerkelijk leergezag.
Ecologie, welzijn, solidariteit
Het centrale deel van Franciscus’ encycliek draagt als titel ‘Integrale ecologie’, waarmee een nieuw paradigma van rechtvaardigheid wordt aangegeven. Ecologie wordt verbonden met het algemeen welzijn en met solidariteit.
De titel, maar ook de gebruikte begrippen, doen denken aan een sleutelwerk van het christelijk personalisme, Humanisme Intégral uit 1936 van de Franse filosoof Jacques Maritain (1882-1973). Essentieël voor het christelijk denken is volgens Maritain dat de mens persoon is: geestelijke natuur met keuzevrijheid begaafd en aldus autonoom ten opzichte van de wereld (HI 18), met name ten opzichte van de omgevende natuur.
Algemeen welzijn
De invloed van dat werk was groot in bijvoorbeeld de Latijns-Amerikaanse christendemocratie. Het klassieke personalisme werd er mee door getekend. Het begrip ‘algemeen welzijn’, betekent voor Maritain zowel moreel als materieel welzijn, maar ook een erkenning van het bovennatuurlijk doel van de mens. Franciscus verbreedt dit inzicht.
Jacques Maritain wordt in Laudato si echter niet genoemd.
Wie wel zeven vermeldingen krijgt, is de Duitse cultuurtheoloog en personalist Romano Guardini (1885-1968), overigens een van de figuren die Joseph Ratzinger/Benedictus XVI diep beïnvloedde. De vorige paus herhaalde voortdurend dat Guardini actueel bleef. Franciscus neemt dat van hem over.
Het moderne denken vernietigt zichzelf
Na de Tweede Wereldoorlog begon Guardini heel pessimistisch na te denken over de moderniteit, en verwoordde dit in lezingen aan de universiteit van Tübingen. In 1950 bundelde hij deze teksten als Das Ende der Neuzeit, (vertaald: het einde van de moderniteit) dat als een van de weinige seculiere werken in de encycliek wordt geciteerd.
Daarin geeft Guardini aan hoe het moderne denken zichzelf vernietigt en daarmee ook de mens, de natuur en de cultuur.
Daartegenover stelt hij een christelijk realisme voor. Dit heeft voor hem alles te maken met de juiste verhouding tussen God en het schepsel, tussen de openbaring en de mens.
De mens moet realistisch zijn en zijn eigen beperktheid nauwkeurig inschatten, legt Vlaams Guardinikenner Johan Van der Vloet uit. Door de autonomie, zo meent Guardini, heeft de mens zichzelf een macht en kennis toegedeeld, die hij in feite reëel niet heeft. Daardoor is de moderniteit ook tot een kwaal geworden. De mens wordt dus in feite gevraagd, tot een ascese van zijn eigen zelfbeeld te komen.
Wereld niet los van het geloof
Maar Guardini zette de christenen ook aan zich niet terug te trekken in de innerlijkheid en de wereld niet los van het geloof te gaan zien. Dat is geen vruchtbare houding. De gelovige neemt beter zijn verantwoordelijkheid tegenover deze wereld op. En dat is wat ook deze encycliek beoogt.