Kerknet-redactie

Hoe planten en mensen wortelen

Sim D'Hertefelt

icon-icon-artikel

Gepubliceerd op maandag 6 november 2023 - 8:00

Deze beelden tonen het onzichtbare leven van planten onder de grond. Mooi startpunt voor een meditatie over het belang van wortelen, ook voor mensen.

Planten associëren de meeste mensen met blaadjes, stengels, bloemen, vruchten en zaden. Maar een belangrijk deel van het natuurlijke leven speelt zich onzichtbaar af, onder de grond. Het is de fascinerende donkere wereld waar planten wortelen.

In tijden of in een levensfase waarin je iets van ontworteling of vervreemding ervaart, is het een goed idee om naar het bijzondere fenomeen van het wortelen te kijken, letterlijk en figuurlijk: hoe planten en mensen wortelen.

Wie diep wortelt, is beter bestand tegen schrale periodes en tegen de stormen van de tijd.

Verhoudingen

Het belang van de onzichtbare wereld onder de oppervlakte dringt pas goed tot ons door als iemand die voor ons aanschouwelijk maakt. Dat deden twee Oostenrijkse botanici, Lore Kutschera en Erwin Lichtenegger. 40 jaar lang groeven ze met speciale technieken planten op en tekenden nauwgezet de wortels. Het resultaat is niet alleen supermooi, maar spreekt ook tot de verbeelding!

Had je ooit gedacht dat een bescheiden paardenbloem (Taraxacum officinale) er onder de grond zo uitziet?!

Paardenbloem - Taraxacum officinale © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas Mitteleuropäischer Grünlandpflanzen, 1982, 1992. - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Let op de verhoudingen: de paardenbloem van de tekening is 31 cm hoog, terwijl de wortels wel 240 cm diep reiken.

Je zou kunnen zeggen dat die verhoudingen ook figuurlijk voor het leven van de mens gelden. Maar een fractie ervan is zichtbaar en tastbaar. Een belangrijk deel speelt zich onzichtbaar af, in een innerlijke wereld van betekenissen, gevoelens, houdingen, mensbeelden, opvattingen, strevingen, dromen, herinneringen, ervaringen, lichamelijk gewaarzijn, spiritualiteit en het onbewuste.

Wie zich door persoonlijke of wereldomstandigheden ontworteld voelt, vertwijfeld over zichzelf of de mensheid, doet er goed aan om wat tijd en aandacht te besteden aan het groeien van diepere wortels. Alleen al kijken naar de wortels van de paardenbloem geeft me zin om wat tijd door te brengen in de grillige kronkels van het onzichtbare.

Maïs (Zea mays, links) en rietzwenkgras (Festuca arundinacea, rechts) © L. Kutschera, E. Lichtenegger, M. Sobotik. Würzelatlas der Kulturpflanzen gemässigter Gebiete mit Arten des Feldgemüsebaues, 2018. – L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas Mitteleuropäischer Grünlandpflanzen, 1982, 1992.

Diepte

Niet alle planten wortelen even diep. Onze eenjarige cultuurgewassen, zoals de maïs (Zea mays) hierboven links, wortelen meestal oppervlakkig. Terwijl de meerjarige wilde grassen, zoals het rietzwenkgras (Festuca arundinacea) hierboven rechts, vaak erg diep wortelen.

Ook bij mensen merk je dat er achter de façade van groot uiterlijk vertoon niet altijd veel diepgang schuilgaat en omgekeerd dat onaanzienlijke mensen soms een grote innerlijke rijkdom met zich meedragen. Bovendien verschillen mensen in de mate waarin ze zich van hun wortels bewust zijn en in de mate waarin ze erover kunnen praten. Ik heb mensen ontmoet met een rijk innerlijk leven die er nauwelijks iets samenhangends over kunnen zeggen. Is trouwens niet veel van wat zich daar in de diepte afspeelt onzegbaar?

Gewone esdoorn - Acer pseudoplatanus © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas mitteleuropäischer Waldbäume und Sträucher, 2002 – Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Het is niet zoals je denkt

Voor ik de tekeningen van Lore Kutschera en Erwin Lichtenegger zag, stelde ik mij het wortelgestel van een plant voor als een spiegelbeeld van de plant boven de grond. Het idee 'zo boven, zo onder' leeft bij wel meer mensen. Maar het klopt niet. Een boom, zoals de gewone esdoorn hierboven, wortelt niet even diep als hij hoog is en de paardenbloem en het rietzwenkgras wortelen veel dieper dan hun bescheiden hoogte.

Als we naar het innerlijke leven kijken, dan doen we er goed aan om onze vooroordelen en veronderstellingen te laten varen. Wat er in ons binnenste omgaat is niet zomaar een reflectie van onze uiterlijke omstandigheden en levensgebeurtenissen. Het is een wereld in zichzelf, met vormen en processen die haar onherleidbaar eigen zijn. Om die wereld beter te leren kennen, moet je er geen gedachten over ontwikkelen, maar wel kijken, waarnemen. Voorzichtig opgraven en geduldig tot in de fijnste puntjes navolgen en gewaarworden, zoals de botanici met plantenwortels deden.

Kleine pimpernel - Sanguisorba minor © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas Mitteleuropäischer Grünlandpflanzen, 1982, 1992. - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Kijken in het donker

Als we regelmatig even naar binnen kijken, zullen we gaandeweg dieper wortelen.

Daar is wel iets van durf voor nodig. Inkeren is niet altijd comfortabel. Omdat we geconfronteerd worden met onze kwetsuren of tekorten. Of omdat onze innerlijke ogen in eerste instantie alleen maar duisternis waarnemen, onmacht, leegte, armoede, vervreemding, ellende, misschien zelfs afkeer.

Onze innerlijke zintuigen moeten wennen aan het donker en de onmacht leren uithouden om een dieper zien te ontwikkelen.

Welke demonen we in de diepte ook tegenkomen, uiteindelijk blijven ze eerder oppervlakkig en bezitten ze weinig echte realiteit. We mogen erop vertrouwen dat onze diepste diepte er een is van werkelijkheid en goedheid. Onder alles heen wortelen we in God.

Aardragend Klokje – Campanula spicata © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas Mitteleuropäischer Grünlandpflanzen, 1982, 1992. - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Je kronkels koesteren

Een andere reden waarom het onbehaaglijk kan zijn om naar binnen te kijken, is dat het leven daar geen rechte, redelijke lijnen volgt. Wat daar groeit en zich ontwikkelt, loopt niet in de pas van uiterlijke normen. Het kronkelt volgens een geheel eigen logica die soms moeilijk uit te leggen of te verantwoorden is.

Het kan een leven lang duren voor we ertoe komen om onze kronkels serieus te nemen en te koesteren.

Knoopkruid – Centaurea jacea © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Wurzelatlas Mitteleuropäischer Grünlandpflanzen, 1982, 1992. - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Levende bodem

De tekeningen van Kutschera en Lichtenegger kunnen de indruk wekken dat planten wortelen in de leegte. Maar de bodem is allesbehalve leeg en ook geen dode of minerale substantie waarin de wortels van planten het enige leven zouden zijn. Een theelepel aarde bevat meer micro-organismen dan er mensen zijn op aarde.

De bodem bruist van leven: bacteriën, schimmels, protozoa en nematoden vormen samen een bodemvoedselweb.

Via hun wortels gaan planten wederzijds voedende relaties aan met het bodemvoedselweb. Micro-organismen voeden planten en planten voeden via hun wortels op hun beurt micro-organismen.

Als we beeldend spreken van een innerlijke wereld waarin we wortelen, dan mogen we die niet opvatten als een lege of dode ruimte.

Innerlijke ruimte is een levende omgeving waarmee we een wederzijds voedende relatie kunnen aangaan.

Het innerlijke leven dat we ontmoeten wanneer we dieper wortelen, zal ons voeden, inspireren, bemoedigen, de weg wijzen, houvast bieden. En door dieper te wortelen voeden we ons innerlijke leven.

Wortel (groente) - Daucus carota ssp. sativus © L. Kutschera, E. Lichtenegger, M. Sobotik. Würzelatlas der Kulturpflanzen gemässigter Gebiete mit Arten des Feldgemüsebaues, 2009 - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Diversiteit

Niet alle planten wortelen goed in dezelfde bodem. Eenjarige planten, zoals de meeste van onze groenten (hierboven de bekende oranje wortel), gedijen goed in bacteriedominante bodems, de typische moestuinbodem. Bomen, struiken en vaste planten doen het beter in schimmeldominante bodems, de typische bosbodem. Slimme tuiniers spelen daarop in door een andere zorg voor de bodem in de moestuin en de siertuin.

Ook mensen kunnen nogal verschillen in hun voorkeur voor de bodem waarin ze bij voorkeur wortelen: familie en relaties, kunst en cultuur, creativiteit en expressie, spiritualiteit en religie, werk en carrière, gemeenschap en engagement, geschiedenis en traditie, filosofie en psychologie, gezondheid en welzijn, wetenschap en techniek, natuur en ecologie, enzovoort.

Wat voor de een betekenisvolle verbanden oplevert, is niet per se voor iemand anders ook vruchtbaar. Bovendien kan onze voedingsbodem tijdens ons leven veranderen door omstandigheden of door de ontwikkeling die we doormaken.

Wie geestelijk gezond wil zijn en stevig geworteld door het leven wil gaan, doet er goed aan om zowel in de breedte als in de diepte te wortelen: door je in enkele domeinen te verdiepen en daarnaast een brede interesse en openheid te ontwikkelen voor andere domeinen.

Wilgenroosje - Epilobium angustifolium © L. Kutschera, E. Lichtenegger. Bewurzelung von Pflanzen in verschiedenen Lebensräumen, 1997 - Pflanzensoziologische Institut, met toestemming

Gedeelde bodem

Sommige planten zijn onder de grond met elkaar verbonden, zoals het wilgenroosje hierboven dat via ondergrondse uitlopers nieuwe planten vormt. Recent onderzoek toont aan dat planten op nog veel verfijndere manieren met elkaar verbonden zijn dan we dachten. Zo wisselen bomen informatie en voedsel uit met soortgenoten via kilometerslange schimmelnetwerken.

Hoe vreemd het misschien ook moge klinken, ik ben ervan overtuigd dat onze innerlijkheid ook zo'n gedeelde en verbindende bodem is.

Onze innerlijke wereld is wel een persoonlijke, maar geen individualistische ruimte.

Wie al wat innerlijk werk heeft verzet, zal kunnen beamen dat niet alle problemen die we daar te verwerken hebben hoogst individuele problemen zijn. Vaak zijn het de problemen van onze tijd, van de cultuur en gemeenschap waarin we leven, of zelfs van de mensheid op dit moment in de evolutie.

Ook de oplossingen die we er vinden zijn vaak geen hoogst individuele vondsten, maar bestaan vaak uit collectieve en gedeelde beelden die verrassend uitwisselbaar en begrijpelijk zijn voor anderen. Trouwens zou ons innerlijke leven zonder gemeenschappelijke taal en cultuur een halfbewuste oersoep blijven en zelden uitkristalliseren tot inzicht en helderheid.

Nog verrassender is misschien de gedachte dat wat wij daar in ons binnenste verhelderen niet alleen voor onszelf tot klaarheid komt, maar voor alle mensen, vooral voor onze naasten. Zelfs als we er niet in slagen om er iets over te communiceren.

Dat het op geestelijk vlak niet zo goed gaat met Europa, heeft misschien wel te maken met de verwaarlozing van het innerlijke leven in onze cultuur.

Zoals planten via hun wortels bijdragen aan een gezonde bodem en de stabiliteit van het hele ecosysteem, zo dragen wij met ons innerlijke leven bij aan de stabiliteit van het geestelijke leven van de hele gemeenschap.