Elke crisis brengt met haar lasten ook altijd voordelen mee. Wat zal het zijn met deze coronacrisis? We zien het nog niet, we kunnen wel ernaar gissen en erover nadenken. Er is zeker iets gebeurd met de mens dat misschien wel onomkeerbaar is. Is het een omslag ten goede of ten kwade?
Alvast is duidelijk dat de spanning tussen het persoonlijke welzijn en het algemeen welzijn als nooit tevoren zo sterk werd aangevoeld. We werden en worden geconfronteerd met ons ware gezicht, waarop angst, zelfbehoud, ja zelfs egoïsme duidelijker worden, maar tegelijk ontwaren we in onszelf een verlangen om goed te doen, om anderen te helpen; er is een opwaartse stuwing in onze medemenselijkheid waar te nemen. In crisisperiodes vallen vele maskers af, zelfs op het moment dat we maskers moeten opzetten om onszelf en de anderen te beschermen. Steeds gaat het daarom: onszelf en de anderen. Wat weegt met het dragen van deze maskers het meeste door: onze drang naar zelfbehoud of onze bekommernis om anderen niet in gevaar te brengen?
Individualisme versus personalisme
We kunnen niet ontkennen dat de balans de laatste decennia steeds meer doorsloeg naar het persoonlijke – of nauwkeuriger geformuleerd, het individuele welzijn – met eraan gekoppeld een dalende bekommernis voor de medemens. Het individualisme in het zog van de vrijheid van de individuele burger eiste almaar meer aandacht en ruimte op en de maatschappij leek zich ernaar te schikken. Het was een langzaam proces sinds John Locke eind 17de eeuw deze individuele vrijheid propageerde, die ook in de Amerikaanse grondwet een pertinente plaats kreeg toegewezen. De samenleving moet alles ervoor doen om de vrijheid van het individu te beschermen, te bevorderen en eventueel te herstellen. In de sociale leer van de Kerk klinkt het iets anders: daar wordt gesteld dat men vanuit het principe van het algemeen welzijn moet streven om de menselijke waardigheid te promoveren. Beiden vertrekken vanuit het algemene, maar het particuliere wordt in de seculiere sfeer toch wel sterk verengd tot de individuele vrijheid. De waardigheid van de mens wordt natuurlijk dikwijls aangetast door aan deze individuele vrijheid beperkingen op te leggen. Dat ervaren we in landen met totalitaire regimes. Maar bij de waardigheid van de mens staat er toch wel meer op het spel dan zijn individuele vrijheid.
Meer zelfs, indien men te uitsluitend de nadruk gaat leggen op de individuele vrijheid, dreigt men de aandacht voor de medemens te verliezen.
Alles wordt gericht op het eigen welzijn waarbij de andere uit het vizier verdwijnt. De andere mag er nog zijn om ons welzijn te bevorderen, maar daar stopt het dan ook. Als hij deze opdracht niet kan waarmaken, dan duwen we hem heel vlug opzij. Het wordt een streven naar eigen welzijn waarbij de andere nog telt in de mate dat hij een positieve bijdrage kan leveren om dit eigen welzijn te verhogen. Wat ik kan betekenen voor het welzijn van de andere wordt secundair en na een tijd zelfs volledig genegeerd. Het wordt een ieder-voor-zich-mentaliteit. In het individualisme is geen plaats meer voor de andere, waarmee we ook een verschil zien tussen het begrip persoonlijke vrijheid en individuele vrijheid. Want in het personalisme is de andere een realiteit waarvoor ik mij verantwoordelijk voel. Als individu trek ik mij open naar de andere en naar de ruimere gemeenschap. Dat is het wat in de sociale leer van de Kerk doorklinkt als essentieel en waarbij twee andere principes als voorwaarden worden gesteld: de solidariteit en de subsidiariteit.
Het is het klavertje vier van de sociale leer van de Kerk: de zorg voor de menselijke waardigheid is een essentieel aandachtspunt binnen de zorg voor het algemeen welzijn, die op haar beurt wordt verwezenlijkt vanuit de principes van solidariteit en subsidiariteit.
Dit is een harmonisch model waarbij het een in het andere schuift en het een het andere nodig heeft. De maatschappij staat niet op zichzelf en heeft slechts één doel: het volle welzijn van de burgers helpen verwezenlijken, dat uitgedrukt wordt in het respecteren, het bevorderen en het herstellen van de menselijke waardigheid van iedere persoon. En daarin telt natuurlijk de portie vrijheid waarover iedere persoon moet kunnen beschikken om zijn mens-zijn op een waardige wijze te kunnen uitbouwen en beleven. Maar het moet altijd een gesitueerde vrijheid blijven, rekening houdend met de aanwezigheid van de andere en met de opdracht mee te werken aan de groei van het welzijn, noem het de menselijke waardigheid van de andere en van alle anderen.
Paus Paulus VI noemde het de zorg voor de hele mens en voor alle mensen.
En dat doen we door solidair te zijn en de regels van de subsidiariteit te respecteren: de verantwoordelijkheid van de andere niet afnemen of fnuiken maar integendeel hem helpen (het woord subsidium dat ondersteuning betekent) om zelf in verantwoordelijkheid te groeien.
Postcorona
Terug naar onze coronacrisis en de tijd erna. Zal de ervaring die we tijdens de lockdown hebben opgedaan ons helpen om het individualisme waartoe we aan het afglijden waren opnieuw te vervangen door een gezond personalisme, waarbij we terecht zorg dragen voor ons eigen welzijn, maar ook voor het welzijn van de andere en uiteindelijk voor het algemeen welzijn? En dat we dit doen op een wijze waarop er helemaal geen spanning moet bestaan tussen deze drie, wel integendeel.
Zullen we onthouden hoe belangrijk de aandacht voor de andere ook is voor ons persoonlijk welzijn?
Zij die noodgedwongen afgezonderd waren van hun geliefde familieleden hebben dit zeker ervaren en moeten nu deze ervaring meedragen en zelfs koesteren.
Zullen we het belang van de inzet voor de anderen onthouden, die in de zorg voor hen die het slachtoffer werden van het coronavirus, toch op een grandioze wijze vorm kreeg?
Zullen we met grotere eerbied omgaan met onze natuur, nu we hebben ervaren hoe helderder de lucht was toen we verplicht onze auto op stal moesten laten en de vliegtuigen op de landingsbanen stonden geparkeerd en we snakten naar een verfrissende wandeling in een nabijgelegen bos? Of zullen we vlug opnieuw dromen van verre reizen naar exotische plaatsen en vergeten hoe exotisch het wel is in eigen omgeving?
Zullen we bekommerd blijven om het welzijn van mensen in andere continenten, ook wanneer er geen cijfers meer komen over hoeveel coronadoden er daar vallen?
Er ontstond een mondiaal aanvoelen dat anders was dan wat we tot nu verstonden onder mondialisering. Het kreeg een totaal andere invulling dan de economische die we er gewoonlijk aan gaven.
En zullen de politieke overheden zich blijven focussen op de mens en alles wat de menswaardigheid moet bevorderen, waaronder ook de economie valt? Of zullen heel vlug mercantiele belangen hun voorrang opeisen op de politieke agenda’s, met het gevaar dat de mens opnieuw naar de tweede plaats verschuift? En zullen dezelfde politieke overheden zich niet opnieuw laten meeslepen door de eisen die vanuit een individualistisch mensbeeld worden gesteld en die nog alleen oor hebben voor de absolute zelfbeschikking, de absolute vrijheid en de absolute autonomie?
Sprookje
Het blijven open vragen en de enigen die er positieve antwoorden kunnen op geven, zijn wijzelf. Het begint bij de concrete keuzes die we maken. Hopelijk zijn die als de kringen die zich op het wateroppervlak geleidelijk uitspreiden en veroorzaakt werden door een kiezelsteentje dat erop gegooid werd. Er verschijnen vandaag vele filmpjes die de coronacrisis vanuit verschillende standpunten belichten Eén ervan ontving ik gisteren. Het betrof een vader die aan zijn kleine kinderen in sprookjesvorm vertelt wat er gebeurde in 2020 en hoe dit de wereld grondig veranderde.
En ze leefden lang en gelukkig, de mensen die positieve lessen trokken uit de crisis. Of zal het tot een sprookje beperkt blijven?
Broeder René Stockman, generale overste van de Broeders van Liefde
