Het initiatief van Toerismepastoraal Antwerpen (Topa) onder impuls van priester Rudi Mannaerts, is aan zijn zevende editie toe. Komende zaterdagnacht 11 augustus openen meer dan vijftien kerken, zowel in de Antwerpse binnenstad als in de districten, van 19 uur tot 23 uur de deuren. De toegang is overal gratis en er staan telkens gidsen klaar om de bezoekers wegwijs te maken in de geschiedenis en de pracht en praal van de betrokken kerkgebouwen.
Antwerpen viert momenteel een cultureel stadsprogramma gewijd aan de barok: ‘Barokjaar 2018 – Rubens inspireert’.
De Koekenstad is zonder twijfel de meest barokke stad van de Lage Landen. Toch staat er maar een op en top barokke kerk: de Sint-Carolus Borromeus in het hartje van de stad. Maar enkele monumentale middeleeuwse kerken in diezelfde binnenstad mogen dan wel grotendeels gotisch zijn, zij kennen allen een barok interieur. Denken we maar aan de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Hemel-Opgenomen-kathedraal, aan de Sint-Jacobskerk, aan de Sint-Pauluskerk en aan de Sint-Andrieskerk, waar Rudi Mannaerts zelf parochiepriester is.
Allen hebben bovendien een barokke inrichting die tellen kan: meubilair en decoratie, maar ook liturgie en muziek. (Rudi Mannaerts)
De opkomst van het protestantisme medio 16de eeuw leidde tot een heuse beeldenstorm, tot groot verdriet van katholiek Antwerpen, vertelt Mannaerts. De katholieken zijn ervan overtuigd dat je God ook tastbaar in de sacramenten kunt ontmoeten en willen dit dan ook feestelijk vieren. Vanaf het einde van de 16de eeuw worden de gotische kerken daarom opnieuw kleurrijk aangekleed. En met Pieter Paul Rubens op kop zorgde het herwonnen zelfbewustzijn van de katholieke kerk in de 17de eeuw voor een triomfantelijke barokstijl.
We beseffen soms onvoldoende hoe modern die barok in zijn tijd wel was. De barokke inkleding van gotische kerken was de toenmalige hedendaagse kunst. (Rudi Mannaerts)
Hoog tegen muren en plafonds deden schilders en beeldhouwers zelfs de poorten van de hemel opengaan, legt Mannaerts uit. De ontmoeting met God was een feest en het kerkgebouw was dus een feestzaal. Liturgische diensten beperkten zich niet tot routineuze missen, maar groeiden uit tot theatrale manifestaties met orgelspel en speciale effecten, luisterrijke gelegenheidsversieringen, optochten en toneel. Dit alles moest voelbaar maken hoe geliefd Jezus, Maria en de heiligen wel niet waren.
Geen kosten werden gespaard… En de overdaad begon te schaden. (Rudi Mannaerts)
Met de Franse Revolutie en later nog eens opnieuw in de jaren 1960 komt er aan dat ‘rijke Roomse leven’ een einde. Het lijkt wel alsof het geloof niet langer gevierd mocht worden, zegt Mannaerts. We kropen terug in de kast alsof er nooit een eerste Pinksterwonder geweest was. Gelukkig blijven er her en der – niet in het minst in Antwerpen – nog echo’s van het ‘barokke’ feestgedruis in de kerk voortleven, vooral dan door toedoen van zang en muziek. Rudi Mannaerts verwijst onder meer naar de orkestmissen in Sint-Paulus.
Tijdens de nacht van de Antwerpse kerken weerklinkt dan ook uit menige orgelpijp muziek.
Het typische feestelijke en vooral zintuiglijke karakter van de barok heeft ertoe geleid dat dit begrip niet alleen slaat op de stijl van Rubens’ 17de eeuw, maar in bredere zin ook voor ‘uitbundig feestelijk’, ‘speels fantasierijk’, ‘overvloedig decoratief’, ‘het kan niet op’. Daarom zijn in dit Barokjaar 2018 niet alleen barokke kerken van de partij; ook kerken in een andere stijl hebben iets ‘baroks’ in huis, feestelijk uitgedost als ze zijn, besluit Rudi Mannaerts.
Bekijk het overzicht en programma van alle kerken die zaterdagavond 11 augustus van 19 uur tot 23 uur de deuren opengooien – zowel in het centrum van Antwerpen als in pakweg Zurenborg, Kiel, Antwerpen-Noord, Merksem of Ekeren.