Maria-Lichtmis, is een dag die bol staat van de tradities. We eten met z’n allen pannenkoeken. De KU Leuven viert haar patroonsfeest en reikt eredoctoraten uit. In de kerk vieren we met veel kaarslicht, al dan niet met een voorafgaande kaarsenprocessie. In vele parochies worden de ouders van dopelingen van het afgelopen jaar uitgenodigd. Een traditierijke dag dus, maar wat vieren we eigenlijk met Maria-Lichtmis?
De naam suggereert dat het een feest - i.c. een mis met veel (kaars)licht - ter ere van Maria is, maar dat is maar een deel van het verhaal. Lichtmis gaat in de eerste plaats over Jezus. Zoals overal elders in de bijbel verwijst het optreden van Maria ook hier naar haar Zoon. Bij het ontstaan van het feest - waarvan de eerste sporen dateren uit de 4e eeuw - ligt de klemtoon op de opdracht van de Heer in de tempel. Met Maria-Lichtmis herdenken we dat Maria haar zoon Jezus opdraagt aan God. In de oosterse Kerk is dat tot op vandaag de enige invalshoek gebleven. In de westerse Kerk echter kwam door de sterke volkse Mariaverering de klemtoon in de loop der tijd meer te liggen op het zuiveringsritueel dat Maria als Joodse moeder diende uit te voeren.
Toewijding aan God
Het feest van Maria-Lichtmis heeft zijn wortels in het evangelie van Lucas 2, 22-40. Daarin verhaalt de evangelist dat Maria en Jozef overeenkomstig de Joodse voorschriften hun kind Jezus na 40 dagen naar de tempel brachten om een zuiveringsritueel te volbrengen en om hun zoon vrij te kopen
In het oudtestamentisch boek Leviticus 12,1-8 staat geschreven dat een vrouw door het baren van een kind onrein is en dat zij daarom gedurende een bepaalde periode niets mag aanraken wat heilig is en niet naar de tempel mag gaan. Na 40 dagen (bij een zoon) of 80 dagen (bij een dochter) dient de vrouw zich in de tempel ritueel te laten reinigen door het offeren van een lam en een duif. Indien ze zich dat niet kan veroorloven, volstaan ook twee duiven. Eerstgeboren kinderen van het mannelijk geslacht moeten door de ouders ook vrijgekocht worden (Exodus 13,12-15). Elke eerstgeborene behoort immers toe aan God (Exodus 13,2). Dat gebeurt door een som geld aan een priester - als vertegenwoordiger van God - te geven (Numeri 18,15-16).
Vreemd en onbegrijpelijk
Voor ons komt de idee dat een pas bevallen moeder onrein is, zeer vreemd en zelfs onbegrijpelijk over. Maar in de Joodse cultuur had dat niets te maken met een lichamelijke toestand of een negatief oordeel, maar met een diepreligieus gevoel. Voor de Joden kwam alle leven van God. Door te baren - en meer specifiek door het intieme contact met bloed, want bloed staat in de Joodse wet symbool voor het leven - kwam men zo dicht bij het mysterie van het leven, zo dicht bij de scheppende kracht van God, dat men zich daar zeer onwennig bij voelde. Het voelde aan alsof men zich op het terrein van God gewaagd had. Door zich via een ritueel te zuiveren kon men als het ware opnieuw in het reine komen met God en het gewone leven hervatten. Het feit dat de onreine periode tweemaal zo lang duurde bij een meisje, is integraal op rekening te schrijven van de toen heersende patriarchale cultuur.
De kerkgang
Tot in de jaren ’60 van de vorige eeuw bestond in onze streken een gelijkaardig gebruik: de kerkgang. Als een pas bevallen vrouw voor de eerste keer opnieuw naar de kerk ging, werd zij speciaal door de priester verwelkomd en gezegend en kreeg zij een gewijde kaars mee naar huis. Een van de redenen waarom dit gebruik teloor is gegaan, ligt waarschijnlijk net aan het feit dat in onze westerse cultuur de diepere betekenis van het ritueel niet meer aangevoeld werd en de betrokken vrouwen het hele gebeuren soms zelfs als vernederend ervoeren.
Heden ten dage refereert het uitnodigen van de ouders van dopelingen met Lichtmis aan de toewijding van het kind Jezus aan God.
Licht in de duisternis
Het verhaal dat Lucas beschrijft, bevat nog een tweede bedrijf. Jezus wordt niet alleen door zijn ouders gepresenteerd aan God, het kind zelf wordt ook gepresenteerd als de lang verwachte Messias. In de tempel ontmoeten Maria en Jozef namelijk de oude Simeon, een wetgetrouw en vroom man, en de hoogbejaarde profetes Hanna. Als diepgelovige Joden figureren zij als de vertegenwoordigers van het Oude Verbond. Ondanks de penibele situatie waarin het Joodse volk verkeert - cf. de Romeinse bezetting - zijn zij blijven geloven in de komst van de Verlosser. En nu herkennen zij de al lang verwachte Redder in het pasgeboren kind dat Maria en Jozef aan God komen toewijden. Simeon heft een lofzang aan:
‘Uw dienaar laat Gij, Heer, nu naar uw woord in vrede gaan: mijn ogen hebben thans uw Heil aanschouwd, dat Gij voor alle volken hebt bereid; een licht dat voor de heidenen straalt, een glorie voor uw volk Israël.’ (Lc 2,29-32)
Simeon en Hanna vormen in de evangeliën de derde groep aan wie de geboorte van de Messias geopenbaard wordt. Eerst gebeurt dat aan de herders, arme mensen (Lucas 2, 8-20). Vervolgens aan de drie wijzen uit het oosten, vreemdelingen (Mattheus 2, 1-12). En tot slot aan Simeon en Hanna, representanten van het Joodse volk. Daarmee is de cirkel rond: de hele wereld heeft mogen vernemen dat de Redder geboren is. Met het kindje Jezus is Iemand in de wereld gekomen om licht in de duisternis te brengen, om gestalte te geven aan Gods blijde boodschap van liefde, vrede en gerechtigheid.
Vieren met pannenkoeken
‘Er is geen vrouwtje nog zo arm of ze maakt met Lichtmis haar pannetje warm,” luidt het gezegde. Maar vanwaar komt die traditie van pannenkoeken?
Daar bestaan 2 verklaringen voor. Ze hebben beide te maken met het feit dat begin februari de donkerste dagen voorbij zijn en de dagen snel beginnen te lengen. In vroegere tijden begonnen de boeren dan stilaan hun velden opnieuw te bewerken. Op 2 februari - en ook op 11 november (Sint-Maarten) - konden de knechten en dienstmeisjes van boerderij veranderen. Dat werd ’s avonds gevierd met een soort haardkoeken, die later evolueerden naar pannenkoeken.
Een tweede verklaring is dat pannenkoeken met hun ronde vorm en gele kleur verwijzen naar de zon. Door met Lichtmis pannenkoeken te eten zou men een jaar van geluk kennen. Smakelijk dus, het mocht maar eens waar zijn… Maar het hoofdgerecht van Lichtmis blijft toch het verlossende inzicht van Simeon en Hanna: het Licht Christus is voor ons in de wereld gekomen.
Willy Jans, Oase Oud-Heverlee
