De ouders van Johannes de Doper, Zacharias en Elisabeth, waren lang kinderloos gebleven. Het waren vrome mensen, die vanwege hun hoge leeftijd dachten nooit meer een kind te zullen krijgen. Tot plotseling aartsengel Gabriël aan Zacharias, die als priester in de tempel de priesterdienst vervulde, verscheen en hem aankondigde dat hij een zoon zou krijgen en dat hij hem Johannes moet noemen. Lucas beschrijft dit in het eerste hoofdstuk van zijn evangelie:
'Wees niet bang, Zacharias, je gebed is verhoord: je vrouw Elisabeth zal je een zoon baren, en je moet hem Johannes noemen ... Hij zal vervuld worden van de heilige Geest terwijl hij nog in de schoot van zijn moeder is, en hij zal velen uit het volk van Israël tot de Heer hun God brengen.'
Zacharias kan de aankondiging van de geboorte niet geloven en raakt daardoor sprakeloos tot aan de geboorte van Johannes. Als de familieleden bij de geboorte het kind naar zijn vader ‘Zacharias’ willen noemen, zei zijn moeder: 'Nee; Johannes zal hij heten'. Toen wilden de omstaanders het van zijn vader weten die op een schrijftablet schreef: 'Zijn naam is Johannes'. Terstond kon Zacharias opnieuw spreken en hij loofde God. De geboorte van Johannes de doper wordt in het christelijk geloof gezien als een voorbode voor de komst van de verlosser, Jezus Christus.
Symboliek
Op het schilderij van Murillo is Johannes de Doper afgebeeld in de handen van een verzorgster. Hij heeft een stralend licht om zijn hoofd en vormt het middelpunt van het schilderij. Om hem heen zitten nog drie andere verzorgers gehurkt. De linker heeft een grote kom met water in haar handen. Dit is een symbolisch verwijzing naar de toekomstige daden van Johannes, waarbij hij Jezus en andere gelovigen doopt met water in de Jordaan. De vrouw rechtsvoor op het doek heeft een stapel witte doeken in een mand. De kleur wit is een verwijzing naar de puurheid van Johannes, die door kerklaar Johannes Chrysostomus werd beschreven als ‘witter dan het witste kledingstuk’. Het hondje helemaal rechts op het schilderij is een symbool voor trouw, omdat Johannes zijn hele leven trouw zou zijn aan Jezus.
Op de achtergrond zijn de ouders van Johannes de Doper afgebeeld. Links staat in de schaduw Zacharias over de schouders van de verzorgers naar zijn pasgeboren zoon te kijken. Achterin het schilderij zien we Elisabeth in het bed liggen. Ze is nog aan het bijkomen van de bevalling. Een andere verzorgster komt haar een kom met eten brengen.
Murillo heeft ervoor gekozen om de verzorgsters af te beelden in de kleding en stijl van het 17de-eeuwse Spanje. Hierdoor lijkt het werk erg realistisch en zou het kunnen gaan om de geboorte van een willekeurig kind. Alleen de engelen bovenaan het schilderij verraden dat het hier om een christelijk tafereel gaat.
Johannes de Doper in de evangelies
Johannes wordt beschouwd als de voorloper van Jezus de Messias. Hij doopte in de Jordaan een doopsel van bekering en kondigde aan: 'Na mij komt iemand die groter is dan ik; ik ben zelfs niet waard de riem van zijn sandaal los te maken' (dat was nederig slavenwerk!). Hij zag zijn optreden zelf als baanbrekend werk voor de Messias. Deze herkende hij in Jezus op het moment dat hij Hem doopte. Althans zo zeggen de drie evangelisten Matteüs, Markus en Lukas. Want de vierde, Johannes, suggereert dat Johannes Jezus al eerder kende. Immers, toen Jezus voorbijging, duidde hij Hem aan als het Lam Gods.
Er is ook wel iets voor te zeggen dat Johannes Jezus al kende, want bij Lukas lezen we dat Johannes' moeder, Elisabeth, een bejaarde nicht van Jezus' moeder was. Toen Maria van de engel Gabriël de boodschap ontving dat zij van Gods Geest een kind zou krijgen en vroeg hoe dat mogelijk was daar ze geen omgang had met een man, antwoordde de engel: 'Bij God is alles mogelijk. Zelfs uw nicht Elisabeth, die onvruchtbaar heette, is al in haar zesde maand.' Daarop snelde Maria naar Elisabeth toe om haar in de laatste maanden voor de geboorte ter zijde te staan. Bij de begroeting tussen beide vrouwen – zo schrijft Lukas diepzinnig en prachtig – sprong het kind op in de schoot van Elisabeth; dat was voor Elisabeth voldoende om te beseffen dat zij hier te doen had met de aanstaande moeder van de Messias ... (Lc.1, 26-45).
Van Johannes' jeugd weten we verder niets. De volksvroomheid heeft gefantaseerd over bezoekjes heen en weer tussen de ouders van Johannes en Jezus, toen dezen nog klein waren; op afbeeldingen zie je ze samen spelen als kinderen.
Wat daar verder ook van zij, wij horen pas weer van Johannes, wanneer hij optreedt als doper bij de Jordaan en de nabijheid van het Rijk Gods aankondigt. Hij roept op tot bekering van het hart en wijst zijn toehoorders erop dat geloven niet erfelijk is, maar bestaat in een relatie tussen God en ieder mens persoonlijk, waar ieder ook zijn of haar eigen antwoord moet geven door middel van een passende levenswijze.
Herodes laat Johannes arresteren, wanneer hij kritiek levert op diens relatie met Herodias, de vrouw van zijn broer. Het zal hem uiteindelijk zijn kop kosten. Die marteldood herdenken we op 29 augustus.
Murillo gebruikt op het schilderij dan ook heel veel roodtinten, de kleur van martelaren, wat een verwijzing is naar de onthoofding van Johannes de Doper in opdracht van koning Herodes. De geboorte en de dood van Johannes worden zo in één schilderij samengebracht.
Jan Verheyen, pastoor-deken
