“Mystieke ervaringen zijn in de moderniteit wranger en ‘afgrondelijker’”, stelt filosoof Marc De Kesel (Titus Brandsma Instituut/Radboud Universiteit Nijmegen). Naar aanleiding van zijn jongste essaybundel Zelfloos raadt hij in Tertio van 24 januari 2018 aan die afgrond vooral niet toe te dekken. “Thuiskomen bij ‘je zelf’ is prima, maar laat het een modern ‘zelf’ zijn.”
“Ons ‘zelfverstaan’ is sinds de 17de eeuw op zich ongewijzigd gebleven. De huidige ik-manie vindt haar oorsprong bij René Descartes die een sterk subject promoot. Vanaf dan verstaan we de werkelijkheid niet langer vanuit God. Nee, wijzelf zijn het uitgangspunt en staan tegenover een ontzielde natuur”, vertelt Marc De Kesel, tegenwoordig de wetenschappelijk secretaris van het Titus Brandsma Instituut. “Dat cartesiaanse ‘ego’ verandert eveneens het mystieke streven naar zelfloosheid. Tijdens de middeleeuwen gaapt tussen Schepper en schepping wel een kloof, maar die afgrond blijft – gezien het geloof in een God die alle schepselen draagt – tegelijk de grond voor mystici. Door de moderniteit wordt die afgrondgelijkheid in de mystiek scherper en wranger, omdat de goddelijke gedragenheid verdwijnt.”
“De afgrondelijkheid van het vrije ik – die scherpe 17de-eeuwse geesten al hebben opgemerkt – houdt sindsdien menig denker bezig. Aangezien dat ik vrij van grond blijkt, maakt het zichzelf tot wat het is. Net datzelfde is le néant bij Jean-Paul Sartre (1905-1980, nvdr): in het licht van de gapende leegte affirmeert een sterk zelf zichzelf”, vervolgt De Kesel. “Mijn ietwat provocatieve stelling in Zelfloos luidt dat wetenschap dat problematische zelfverstaan negeert, terwijl vroegmoderne mystiek, naast filosofie, het thematiseert. François Fénelon, Jeanne Guyon en François de Sales botsen tijdens hun mystieke weg op het zelf. Daarin tonen zij zich geestesgenoten van mystici uit de 20ste eeuw, onder wie Simone Weil. Als God haar tot niets reduceert, toont zij zich trots om niets te zijn. De parallel met Sartre is evident.”
“Daarenboven illustreert Weils oeuvre hoe moderne mystiek bezwaarlijk troostend werkt. Vandaar sta ik kritisch tegenover flauwe afkooksels, zoals mindfulness die teruggrijpt naar premoderne schema’s waarbij mensen zichzelf begrijpen als gegrond in God en de natuur”, onderstreept hij. “Meteen is dat mijn kritiek op Mystiek voor goddelozen van de Nederlandse auteur Henk van der Waal. Hij verdoezelt dat de moderne mens zich in principe niet thuis voelt in onze wereld. Zijn troostende discours heeft evenwel niets van het eigentijdse goddeloze en ligt veeleer in het verlengde van middeleeuws denken. Zoiets ontmasker ik liever; ik heb niets tegen pogingen om thuis te komen bij zichzelf, maar laat dat een modern zelf zijn.”
Proefnummer of abonnement: www.tertio.be
