Joseph Beuys: kunst als geestelijke oefening

De sleutel tot een beter begrip van zijn avantgardistische kunst ligt in de spiritualiteit van Ignatius van Loyola.

Deze maand is het dertig jaar geleden dat de Duitse beeldend kunstenaar Joseph Beuys overleed. Diverse publicaties en tentoonstellingen wereldwijd laten zien dat zijn onconventionele tekeningen, sculpturen, installaties en performances blijvend tot de verbeelding spreken. Velen beschouwen hem als een van de belangrijkste kunstenaars van de twintigste eeuw, al is hij voor anderen ook zeer omstreden.

Actie-kunst (een zaak van leven)

Belangrijk is Beuys omdat hij het klassieke elitaire beeld van kunst wilde doorbreken. Kunst is een zaak van het leven. Beuys ging zelfs zo ver om te zeggen dat “ieder mens een kunstenaar is”. Zijn eigen kunst wilde mensen hiervan bewust maken. Daarom bestond zijn kunstenaarschap uit het opzetten van installaties en acties die mensen aan het denken moesten zetten. Beuys is ongetwijfeld één van de vaders van de actie-kunst – het proces van creativiteit moet zichtbaar gemaakt worden. Dit is wat juist in verschillende van zijn installaties beoogd wordt. 

De boodschap van Joseph Beuys is ook en vooral spiritueel

Als geen ander van zijn – en onze – tijdgenoten geloofde Beuys volop in de creativiteit van iedere mens en de noodzaak van zijn innerlijke ontwikkeling tot een geestelijk wezen. Hierin zag hij ook de kritische betekenis van kunst ten aanzien van een samenleving die overheerst wordt door de macht van het geld en van een overal om zich heen grijpende technocratisering. Maar deze boodschap is niet enkel politiek – zij is ook en vooral spiritueel, juist omdat hij de grens van kunst en leven wil overschrijden, iets wat bij ieder mens opnieuw kan beginnen.

Imitatio Christi 

Het is dan ook geen toeval dat de kunstenaar in verschillende van zijn acties en installaties uitdrukkelijk inspeelt op christelijke thema’s. In de stroom van publicaties en interpretaties wordt vaak over het hoofd gezien dat Beuys zich zelfs uitdrukkelijk ziet in de lijn van de imitatio Christi, de navolging van Christus die in de laatmiddeleeuwse religieuze hervormingsbeweging van de Moderne Devotie centraal stond.

In Beuys’ denken en werk speelt de Christus-figuur een centrale rol. Christus is uit het donkere graf opgestaan en heeft alle menselijke wonden en gebreken op een hoger geestelijk plan gebracht. Nog minder bekend is daarbij dat deze grote meester van de performance zich daarbij liet inspireren door de ingrijpende Godservaringen die Ignatius van Loyola tot zijn Geestelijke Oefeningen brachten. Volgens Franz-Joseph van der Grinten – al van in de jaren ’50 vriend, beschermheer en verzamelaar van Beuys – vormt de spiritualiteit van Ignatius zelfs een sleutel om de kunst van Beuys te begrijpen.

De performance Manresa 

Het meest nadrukkelijk wordt dit in een performance onder de titel Manresa uitgevoerd in de Galerij Schmela te Düsseldorf op 15 december 1966. Beuys is ter voorbereiding van de actie ook zelf naar de Spaanse stad Manresa gereisd en heeft de grot bezocht waar Ignatius in teruggetrokkenheid leefde. Er zijn weinig opnames van deze installatie, hoewel zij het begin markeerde van een nieuwe fase van Beuys’ kunstenaarschap. Toch geven beschrijvingen uit die tijd evenals het materiaal dat door Beuys gebruikt is een goed beeld van wat de kunstenaar met Ignatius wilde. 

Beuys is onder de indruk van de compromisloze radicaliteit van Ignatius

Tijdens de performance beweegt Beuys zich met de door hem geprefereerde elementen vet en vilt, door een aantal objecten heen die staan voor het geestelijke zoeken – een half kruis, een wandelstok, een vogel en een haas (Beuys’ symbool voor het bij de aarde zijn). Vet en vilt zijn elementen die respectievelijk energiedragend en isolerend zijn en die alles bij elkaar brengen. Vet is voor Beuys de oorspronkelijke vorm omdat het verwarmd alle vormen overstijgt en het wordt dan ook overal door Beuys verspreid. Hij laat zien hoe het vet smelt, en hoe het zich in verschillende vormen beweegt. Er gebeurt iets met allen die er bij betrokken zijn en die deel worden van het kunstwerk. Dit wordt zichtbaar wanneer Beuys door middel van een stroomgenerator die wisselt tussen 12 volt en 50.000 volt onzichtbare energieën zichtbaar maakt. Een speelgoedvogel fladdert naar het kruis en staat voor de zoekende beweging naar het geestelijke dat bij ieder mens opnieuw begint. De hele actie staat in het teken van dit streven naar het geestelijke dat alle aanwezige energieën mobiliseert en tot een heel eigen individuele eenheid maakt. De eigen biografie wordt creatief verzameld tot een lichtende eenheid, net zoals in de Geestelijke Oefeningen van Ignatius.

Geestelijke crisis

Manresa is niets anders dan de uitdrukking van de tocht die Beuys zelf gemaakt heeft vanuit zijn eigen diepe geestelijke nacht, die hij in zijn jonge jaren ten huize van der Grinten te Kranenburg/Niederrhein heeft doorgemaakt. In Ignatius’ verblijf in Manresa herkent Beuys de geestelijke crisis die hem zijn gebreken en verwondingen liet zien als de eigen weg naar heelheid, vrijheid en creativiteit. Beuys is onder de indruk van de compromisloze radicaliteit waarmee Ignatius zijn tocht naar binnen in Manresa heeft doorleefd en die hem ook tot een echt moderne Godzoeker maakt. 

In feite zijn de installaties van Beuys geënsceneerde Geestelijke Oefeningen

Beslissend is daarbij het inzicht dat het aan ieder concreet individu is om met verwondingen en trauma’s uit het graf op te staan, door het lijden het vermogen tot scheppingskracht ontdekken. Dit concrete doen is het wat achter de performances en installaties staat – kunst is een doen, een geestelijke act die telkens opnieuw moet gebeuren. Beuys ziet Ignatius dan ook geheel in de lijn van de Moderne Devotie. Voor hem zijn de Geestelijke Oefeningen niets anders dan de systematische uitwerking van de intuïtie die al in de imitatio Christi aanwezig is – het zelf ‘uitbeelding’ van Christus worden. Niet toevallig leefde de Moderne Devotie sterk aan de Niederrhein, de regio waar Beuys opgroeide en waarvan de aards-mystieke zwaarte zijn denken en werken diepgaand getekend heeft. De fascinatie voor Ignatius en de Moderne Devotie lijkt terug te keren in de idee van de performance zelf – in feite zijn installaties zoals die van Beuys geënsceneerde Geestelijke Oefeningen. 

Zoektocht, contemplatie en actie

Hoe omstreden ook Joseph Beuys’ kunstopvattingen mogen zijn, ze vormen nog steeds een uitdaging voor onze tijd om nieuwe arrangementen van contemplatie en actie te zoeken, een zoektocht die ook Ignatius aan het begin van de moderne tijd al ondernomen had.

Een bijdrage van Inigo Bocken, hij is wetenschappelijk directeur van het Titus Brandsma Instituut voor de studie van spiritualiteit aan de Radbouduniversiteit Nijmegen. Zijn onderzoek richt zich vooral op de spiritualiteit en de filosofie van de 15de eeuw.

Meer artikelen over geloof, samenleving en cultuur vindt u op www.igniswebmagazine.nl