Raskolniki, zo worden leden van de nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk in de Russischtalige media steevast genoemd: schismatici. Sinds de Oekraïens-orthodoxe kerk zich in 2018 afscheidde van het patriarchaat van Moskou, vechten twee orthodoxe zusterkerken om de harten van het Oekraïense volk. Verreweg de grootste orthodoxe kerk in Oekraïne is nog altijd de Oekraïens-orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat, al staat haar positie onder druk. Vier van haar kerkgebouwen gingen dit voorjaar in vlammen op. Russische media veroordeelden de branden als “terreur” en “intimidatie” van “Oekraïense nationalisten, gewapend met molotovcocktails” die de Russische parochies willen overhalen zich aan te sluiten bij de nieuwe Oekraïense kerk. Inmiddels is ook het beroemde Holenklooster van Kiev een splijtzwam in de relatie tussen de Oekraïense en de Russische kerk. Het klooster valt nu nog onder de door Rusland gecontroleerde Oekraïens-orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat, maar in een petitie roepen ruim 26.000 Oekraïeners hun president Vladimir Zelenski op het klooster over te dragen aan de Oekraïens-orthodoxe kerk. Zelenski, zelf van joodse afkomst, houdt zich echter ver van de kerkruzie.
Moskou
De ruzie tussen twee zusterkerken en broedervolken is pijnlijk. Tot 1991 vormden Oekraïne en Rusland praktisch één land, één geloof en één cultuur. Ook hun geschiedenis is dezelfde, beginnende bij de doop van Vladimir de Grote in het jaar 988, gevolgd door het Kievse Rijk. Dat Oekraïne na de val van de Sovjet-Unie een onafhankelijk land werd, is voor veel Russen nog steeds niet te verkroppen. Rusland zonder Oekraïne is een land, Rusland met Oekraïne is een wereldrijk. Oekraïense nationalisten van hun kant zien het instituut van de Russische kerk als een bron van ongewenste invloed uit Moskou op de Oekraïense maatschappij: alsof het Russische Rijk nog steeds doorleeft in de Russisch-orthodoxe kerk, net zoals het Romeinse Rijk doorleefde in de katholieke kerk. Oekraïense nationalisten droomden van een eigen Oekraïens-orthodoxe kerk: één volk met één kerk. Dat idee werd versterkt door de Maidanrevolutie in 2014, de annexatie van de Krim en de nog steeds woedende gevechten in de Donbass, waardoor het wantrouwen en de afkeer tegenover Moskou nog heviger werden. Voormalig president Petro Porosjenko besloot een Oekraïens-orthodoxe kerk te stichten. Maar de droom van de Oekraïeners veranderde al snel in een nachtmerrie. De Oekraïens-orthodoxe kerk, die het Oekraïense volk had moeten verenigen, verdeelde het volk juist tot op het bot. Al snel werd duidelijk dat politici en geestelijken vooral uit waren op het lucratieve kerkelijk vastgoed, politiek gewin en geopolitieke invloed. Het welzijn en de redding van de gelovigen waren nauwelijks van belang.
Foute inschatting
De Oekraïense geestelijken hadden verwacht dat de Oekraïense kerken en parochies die onder Moskou vielen, zich wel zouden aansluiten bij de nieuwe onafhankelijke – autocefale – Oekraïense kerk, maar die inschatting was grotendeels fout. De Oekraïens-orthodoxe kerk van het Moskouse patriarchaat in Oekraïne heeft nog steeds meer dan 12.000 parochies, terwijl de nieuwe onafhankelijke kerk er maar een 7.500 telt. Even was er hoop op een orthodoxe kerk die meer openheid, meer democratie en minder corruptie zou kennen, maar vooralsnog lijkt het er niet op dat de nieuwe Oekraïense kerk een heel andere koers inslaat dan de Russische kerken. De Russische kerkexpert Sergej Tsjapnin noemde de Oekraïens-orthodoxe kerk op Twitter een “kloon” van de Russisch-orthodoxe kerk, met dezelfde klerikale ruzies, kerkelijke bureaucratie, overdreven hiërarchie en ouderwetse protocollen.
Ruzie
Bovendien is er onenigheid in de kerkleiding. De nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk kwam in 2018 tot stand door een fusie van twee bestaande kerken: de in 1921 opgerichte Oekraïense autocefale orthodoxe kerk met metropoliet Macarius aan het hoofd en de in 1992 opgerichte Oekraïens-orthodoxe kerk van het Kievse patriarchaat onder leiding van patriarch Filaret Denisenko. Porosjenko had patriarch Filaret beloofd dat hij in de nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk invloed zou behouden. Toen die ontdekte dat dat een loze belofte was, kwam hij in verzet. Volgens Roman Loenkin, expert op het gebied van Russische religie, is Filaret als het ware gebruikt voor het stichten van een nieuwe kerk. In plaats van de bijna 90-jarige Filaret kwam metropoliet Epifanius aan het hoofd te staan. Het gevolg daarvan is een soort machtsstrijd binnen de nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk, bevestigt Loenkin: “Het jonge leiderschap van de Oekraïens-orthodoxe kerk kan Filaret niet de status van stichter van de kerk ontzeggen, maar omdat hij voortdurend kritiek heeft op de nieuwe kerk, willen ze van hem af”. Via de rechter probeert Filaret nu zijn in 1992 opgerichte patriarchaat te herstellen en zo zijn positie als patriarch terug te winnen. Zijn tijd lijkt echter voorbij. “Met het einde van het presidentschap van Porosjenko verloor Filaret ondersteuning van zowel de kerk als de regering. De stichter van de nieuwe Oekraïense kerk bleek passé te zijn. Ze wilden hem al langer met pensioen sturen”, weet Loenkin. Daarmee lijkt een eeuwenoud gezegde binnen de orthodoxe kerk – “Schisma’s leiden tot nieuwe schisma’s” – bevestigd te worden.
• Vraag een proefnummer aan van ‘Tertio’.
