VAN VENETIË TERUG NAAR GENT
AARTSENGEL II KRIJGT EEN PLAATS IN DE KATHEDRAAL
Op zondag 9 november, hoogfeest van de kerkwijding van de Lateraanse Basiliek te Rome, zal Norberto Villa, abt-emeritus van de Abbazia San Giorgio Maggiore te Venetië aansluitend op de plechtige zondagsviering in de Sint-Baafskathedraal (om 11u) Arcangelo II, een kunstwerk van de zeer bekende Gentse kunstenares Berlinde De Bruyckere, zegenen. Sedert vorig jaar werd het eigendom van de Vlaamse Gemeenschap. Het viel maandenlang te bezoeken tijdens de voorbij Biënnale in genoemde Venetiaanse abdijkerk en krijgt momenteel een doorlopende plaats in onze kathedraal, meer bepaald aan de zuidflank van hoogkooromgang.
In deze bijdrage geven we meer duiding bij het ontstaan en de betekenis van dit kunstwerk, dat op het eerste zicht – getuige ook meerdere reacties- bevreemdt, want allerminst de associatie met een aartsengel oproept zoals we die kennen vanuit onze iconografie. We putten hier rechtstreeks uit de weergave zoals ons die vanuit het atelier van de kunstenares bereikte.
De Aartsengelen van Berlinde De Bruyckere zijn hybride wezens die het menselijke, het goddelijke en het dierlijke met elkaar verbinden. Ze zweven tussen hemel en aarde, staan op hun tenen op de rand van een torenhoog voetstuk en leunen met hun hoofd en bovenlichaam, de vleugels verborgen onder een zware dierenhuid, lichtjes naar voren.
De aartsengel verscheen voor het eerst in het werk van De Bruyckere in 2020, tijdens de moeilijke dagen van de COVID- 19-pandemie. Terwijl de wereld in lockdown ging, was ze op zoek naar een kunstwerk dat haar troost kon bieden in een tijd van onrust. De Bruyckere zegt hierover:
“Ik vond verlichting in de Cristo Morto morretto da un Angelo (Dode Christus ondersteund door een engel) (ca. 1502-10), een werk dat tot voor kort werd toegewezen aan de renaissanceschilder Giorgione. Ik zag het schilderij nooit in het echt, maar was geraakt door de verschijning van een beeld. Plots zag ik geen Christus meer in dat dode lichaam. Ik zag vooral de engel, die met zijn veel te kleine, frêle handen het dode lichaam vasthoudt. Een lawine aan beelden overspoelde mij, een lawine aan informatie, die ik kon toepassen op dit werk. Mensen die eenzaam stierven, met alleen andere zieken naast hen. Dat is het ergste, denk ik, alleen doodgaan. Gelukkig waren er engelen. Ik zag ze overal in die dagen.
Ik heb dit beeld gekozen met hen in gedachten. De engel in het schilderij heeft grote, donkere vleugels. Warme vleugels die het lichaam kunnen toedekken en vervoeren naar een andere plek. Die warmte van grote vleugels zag ik overal rondom mij. In de zorg, maar ook bij hen die hun doden hebben begraven in alle eenzaamheid. De engel is een archetype, is oerarchaïsch en toch dringt hij ons persoonlijk leven binnen. In zijn hoedanigheid van beschermengel is hij het meest toepasbaar op dit schilderij. In de zachte uitstraling vinden we een toevlucht voor de angst. Omhelsd en gedragen door de donkere vleugels, maken we een spirituele reis.”
Door het archetype van de aartsengel toe te schrijven aan een concrete situatie als de pandemie, markeert De Bruyckere haar Arcangeli als een uitwisseling van geschiedenis en eeuwigheid, realiteit en mythologie. De ambigue positie van elke aartsengel vloeit voort uit hun onevenwichtige, zwevende verschijning in de ruimte, alsof ze op het punt staan om op te stijgen en neer te dalen, maar ook uit de manier waarop ze tegengestelde symbolische ordeningen samenvoegen, waarbij ze de materiële wereld naar het hemelse verheffen en tegelijkertijd het hemelse rijk in het ‘hier en nu’ verankeren.
De Bruyckere's Arcangeli doen ook denken aan haar vroegere ‘dekenvrouw’ sculpturen, zoals V. Eeman, 1999, waarbij het hoofd en het bovenlichaam van de voorovergebogen vrouwelijke figuren bedekt zijn met een stapel dekens. De wollen dekens die de figuren omhullen suggereren warmte en bescherming, maar ook ontbering, schaamte en verstikking. De affiniteit met de verborgen figuren verbreedt het referentiekader van de Arcangeli, zoals beelden van gemartelde politieke gevangenen of terdoodveroordeelden.
Studio Berlinde De Bruyckere, Ludo Collin, Jürgen François
