Volgens minstens drie prominente denkers is er een diepe angst gevaren in het Westen en hebben de nobele, westerse idealen plaatsgemaakt voor cynisme en woede. De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum doet die pijnlijke vaststelling in haar boek Het koninkrijk van de angst. Een filosofische blik op angst als politieke emotie. De globalisering heeft volgens haar bij miljoenen mensen gevoelens van machteloosheid veroorzaakt waarvoor ze de schuld leggen bij de ander: de migranten, de moslims en de elites. In De weg naar onvrijheid. Rusland – Europa – Amerika luidt haar landgenoot en historicus Timothy Snyder de alarmbel over Europa, het continent dat zich na de val van de Berlijnse Muur in slaap liet wiegen. Het bewijs was geleverd dat het neoliberale kapitalisme zegevierde, de toekomst kon alleen maar beter worden. Nu dat niet blijkt te kloppen, richten populisten de blik naar het verleden, toen alles beter was – heimwee naar de Heimat zonder vreemdelingen of minderheden. Bij de gewone man nemen frustraties en boosheid het over.
Antithese van 1989
De derde auteur is Dominique Moïsi. Met Triomf van de angst. De geopolitiek van series schreef hij een vervolg op De geopolitiek van emotie. De Franse politicoloog herinnert zich eveneens het jaar 1989, toen de dominostenen allemaal in de juiste richting vielen en de dictaturen onderuitgingen. Nu beleven we de antithese daarvan: de liberale democratie lijkt haar tijd te hebben gehad en er vindt een deconstructie plaats van de sinds 1945 opgebouwde wereldorde. Europa wankelt, Amerika sluit zich af, het Midden-Oosten staat in brand, Afrika blijft op zijn honger zitten en Azië tempert de grote dromen. Moïsi ziet naast de angst voor wie anders is, angst voor identiteitsverlies. En op die angsten ent zich woede, die op haar beurt in geweld kan eindigen.
Geen plaats in de herberg
Nochtans zijn we er collectief op vooruitgegaan en het vooruitzicht van een veel langer leven in goede gezondheid zou tot optimisme in plaats van onvrede moeten leiden, maar neen, we plooien grimmig op onszelf terug. Weerom is er “geen plaats in de herberg” (Lucas 2, 7) voor wie op de deur klopt: de ander in zijn vele gedaanten, te beginnen bij het kind. Europa is stervende als er geen openheid is voor nieuwkomers – autochtone én allochtone. Waarom zijn veel westerlingen levensmoe of cynisch? Waar zijn de bevlogenheid en de inspiratie naartoe?
Kantelmomenten in de geschiedenis zijn zelden eenduidig: wat voor de één een eindpunt was, bleek voor de ander een nieuw begin. Het hangt er maar van af aan welke kant van de geschiedenis je je bevindt. De gebeurtenissen in 1989 werden anders beleefd en geïnterpreteerd in West- dan in Oost-Europa. Wat brengt 2019? In deze overgangstijd pleit Moïsi voor luciditeit, helderheid en moed. Het Westen is niet langer hét centrum van de wereld. Dat noopt tot bescheidenheid en bereidheid van anderen te leren, maar het wil niet zeggen dat we de wereld niets meer te bieden hebben. In het verdedigen van onze waarden en overtuigingen past vastberadenheid.
Rol van religie
En de kerk, aan welke kant van de geschiedenis stond en staat zij? Velen zien in godsdiensten een bron van geweld, maar evengoed namen ze hun profetische rol ter harte, hebben ze muren geslecht en bruggen gebouwd. De positieve bijdrage van religie aan beschaving wordt helaas te vaak veronachtzaamd of ontkend. Volgens VUB-rector Caroline Pauwels en andere adepten van Steven Pinkers boek Verlichting nu. Een pleidooi voor rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang hebben we alle goeds uitsluitend te danken aan de Verlichting, terwijl alle onheil op conto van de godsdiensten staat. Tja, ook religie is blijkbaar niet meer welkom in de westerse herberg. Die seculiere intolerantie is arrogant en zo drogen de bronnen voor zingeving en hoop op, die nochtans eeuwenlang de westerse beschaving en cultuur gevoed hebben. “Zonder hoop geen kans op overleven”, stelt Moïsi. Kerstmis is het verhaal van nieuwe hoop die geboren wordt midden de duisternis. Dat die geboorte ook nu mag geschieden met de gelovigen als vroedvrouwen en voedster-
vaders, is Tertio’s vurige wens. III