Nederige arbeider bleef altijd meer kerkleraar dan kerkleider

Niemand had kunnen voorspellen dat Joseph Ratzinger-Benedictus XVI nog een bijzonder slothoofdstuk aan zijn leven zou toevoegen, meteen een novum in de kerkgeschiedenis: het teruggetrokken en biddend bestaan als emeritus paus in de Vaticaanse tuinen. Bijna 10 jaar na zijn historische ontslag, is de “nederige arbeider in de wijngaard van de Heer” op 95-jarige leeftijd nu, op 31 december 2022, naar het Vaderhuis teruggekeerd.

Joseph Ratzinger werd geboren op een Stille Zaterdag, op 16 april 1927, in het Beierse Marktl Am Inn. Zijn jeugd werd getekend door de opgang van Adolf Hitler en de oorlog. Even werd hij ingelijfd bij de Hitler-jeugd en op het einde van de oorlog bij de luchtafweer. Maar zijn hart ging van jongs af naar het volgen van Jezus, die hij in die diepchristelijke en traditionele omgeving had leren kennen.

Augustinus en Bonaventura

Onmiddellijk na de oorlog studeerde hij filosofie en theologie in Freising en München. Hij en zijn broer Georg werden op 29 juni 1951 tot priester gewijd. In 1953 voltooide hij een doctoraat over Augustinus en in 1957 zijn Abitur over Bonaventura, twee denkers die zijn theologie sterk zouden beïnvloeden. Hij doceerde daarna in Freising, Bonn, Münster en Tübingen.

Concilie

Van 1962 tot 1965 nam hij deel aan het Tweede Vaticaans Concilie als peritus of expert, en als raadgever van kardinaal Joseph Frings, aartsbisschop van Keulen. In die tijd behoorde Ratzinger tot de progressieve theologen, maar geconfronteerd met de studentenbewegingen verkrampte hij en schoof steeds meer op in de conservatieve richting. Anderen stellen dat niet Ratzinger een bocht maakte, maar dat de wereld rond hem danig veranderde. In 1969 werd hem de leerstoel Dogmatiek toegewezen aan de universiteit van Regensburg. In 1972 richtte hij met Hans Urs von Balthasar, Henri de Lubac en andere grote theologen het tijdschrift Communio op. Onder zijn publicaties uit die tijd nemen Inleiding tot het christendom (1968) en Dogma en predicatie (1973) een belangrijke plaats in.

Medewerker van de waarheid

Op 28 mei 1977 werd hij aartsbisschop van München en Freising. Als bisschopsleuze koos hij “Medewerker van de waarheid”. Nog datzelfde jaar nam paus Paulus VI hem op in het kardinalencollege. Op 25 november 1981 benoemde paus Johannes Paulus II hem tot prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer. Van 1986 tot 1992 zat hij de commissie voor die de nieuwe Catechismus van de katholieke kerk uitwerkte. Zijn kritische aanpak van de bevrijdingstheologie en van geleerden onder wie Hans Küng, Jacques Dupuis en Tissa Balasuriya leverde hem in een groot deel van de westerse media de reputatie van Pantzerkardinal op. Hoewel schuchter en zachtmoedig in de omgang koesterde Ratzinger sterke overtuigingen en was hij voor de buitenwereld de “waakhond van de traditionele geloofsleer” die de lesbevoegdheid introk van wie afwijkende ideeën verkondigde.

Hij was voor de buitenwereld de waakhond van de traditionele geloofsleer.

Als zwaargewicht in de Curie maakte hij voor kortere of langere tijd deel uit van tal van Congregaties, Raden en Commissies. Maar liefst van al trok Ratzinger zich terug in zijn studeerkamer om te schrijven. In al die jaren publiceerde hij veel. Het interviewboek Zout der Aarde van Peter Seewald van 1996 gaf zijn verhaal en zijn inzichten ook bevattelijk weer voor het bredere publiek. In de laatste maanden van het pontificaat van Johannes Paulus II en in het bijzonder in de dagen na diens dood kwam hij, ondanks zijn leeftijd en zijn verlangen naar een teruggetrokken leven, sterk naar voren als de kardinaal die het best geschikt was om de Poolse paus op te volgen.

Eurocentrisch

Op 19 april 2005 kwam de toen 78-jarige deken van het kardinaalscollege effectief tevoorschijn op de loggia van de Sint-Pietersbasiliek als paus Benedictus XVI. In zijn eerste woorden tot de massa omschreef hij zichzelf toen als “de nederige arbeider in de wijngaard van de Heer”. Zijn naamkeuze – die vooral verwees naar Benedictus van Nursia, de patroonheilige van Europa – toonde zijn bezorgdheid om de toekomst van het christendom en het godsgeloof tout court in Europa. Hij bepleitte tegen de secularisatie en het relativisme in een nieuwe evangelisatie en zag de nood aan een nieuw humanisme voor het derde millennium. Die prioriteiten genereerden in andere continenten de kritiek dat hij een “eurocentrische” paus was. En Europa zelf keerde ook niet terug naar de kerk. Het Avondland vervreemde alleen maar meer van haar christelijke wortels.

Blijvend present

Benedictus koos voor een teruggetrokken bestaan in stilte en gebed, maar af en toe doorbrak hij toch het zelfgekozen zwijgen met een toespraak, een artikel of een interview, en hij bleef vroegere collega’s, tochtgenoten en zijn broer Georg ontvangen. Auteur Seewald publiceerde in 2016 zelfs nog een ultiem gespreksboek, Letzte Gespräche, en min of meer gelijktijdig verscheen van Elio Guerriero een lijvige biografie met aan het einde eveneens een interview met de emeritus paus over zijn abdicatie en de verhouding tot zijn opvolger. Die blijvende publieke uitingen wekten soms de indruk dat hij een “schaduwpaus” was. Uitgerekend zijn privésecretaris Georg Gänswein voedde zulke speculaties door bijvoorbeeld in 2016 te stellen dat er geen twee pausen zijn, maar “de facto één uitgebreid ambt – met een actieve en een contemplatieve deelnemer”. Daartegen ging Ratzinger zelf in door op te merken dat het voor de gelovigen wel duidelijk is “wie de ware paus is”. Hij was geen tweede paus. 

Met zijn overlijden op 31 december 2022 komt een einde aan een tijdperk waarin Ratzinger zwaar heeft gewogen op de koers van de rooms-katholieke kerk sinds het Tweede Vaticaans Concilie: eerst als theoloog, daarna als aartsbisschop-kardinaal, vanaf 1981 als de onwrikbare rechterhand van paus Johannes Paulus II en tot slot als paus en emeritus. Ook de uitvaart van een emeritus paus door zijn opvolger wordt nu een novum in de kerkgeschiedenis.

Regensburg blijft z’n Ratzinger eren

De stad die naast Rome onlosmakelijk met Joseph Ratzinger verbonden zal blijven, is Regensburg. Velen denken dan wellicht aan zijn toespraak daar aan de universiteit die tot de nodige ophef leidde in de moslimwereld, maar de liefde tussen Ratzinger en die Duitse stad begon in 1969 en met het Instituut paus Benedictus XVI houdt Regensburg diens erfenis beslist levend.

U herinnert zich misschien de Regensburger Rede waarmee paus Benedictus XVI op 9 september 2006 een fameuze rel ontketende. Hij citeerde de Byzantijnse keizer Manuel II: “Toon mij wat Mohammed voor nieuws heeft gebracht en je zult alleen slechte en onmenselijke dingen vinden, zoals zijn aanmaning om het geloof dat hij predikte, met het zwaard te verspreiden”. De quote paste in een uitgewerkte reflectie over geloof, rede en geweldloosheid. De paus zei niet dat hij het eens was met die middeleeuwse keizer, maar het hek was van de dam. Hier en daar vergrepen moslims zich aan christenen. In de Somalische hoofdstad Mogadishu werd de Italiaanse zuster Leonella Sgorbati vermoord. De paus drukte zijn spijt uit over het verkeerd begrepen citaat.

Het bezoek aan de Blauwe Moskee in Istanbul op 30 november van dat jaar bedaarde de gemoederen. Benedictus betrad op kousenvoeten de moskee en prevelde een gebed. Niemand had zoiets van hem verwacht. Met dat betekenisvolle gebaar kristalliseerde hij zijn respect voor de islam in een beeld: op hem hoefden diegenen die in de islam de grote vijand van het Westen en het christendom zien, niet te rekenen. Groeide de rede in Regensburg uit tot een felix culpa? Ze leidde alvast ook tot uitwisselingen op topniveau tussen het Vaticaan en de islamitische wereld.

Woonhuis

Maar er zijn veel meer banden op te sommen tussen Ratzinger en Regensburg dan die beruchte rede. Eigenlijk arriveerde zijn drie jaar oudere broer Georg het eerst in die stad. In 1964 werd hij er Domkapellmeister en dirigent van de Regensburger Domspatzen. Dertig jaar lang zou hij dat oudste knapenkoor ter wereld leiden en tot zijn dood in 2020 woonde Georg er. Waren hun wegen na hun priesterwijding op 29 juni 1951 uit elkaar gegaan, dan kwamen de broers in 1969 opnieuw bij elkaar. Joseph kon er aan de universiteit dogmatiek doceren. Hij betrok een nieuwbouw in de randgemeente Pentling, samen met zijn zus Maria die instond voor het huishouden. Op zondag, na de eucharistie in de kathedraal, sloot Georg zich steevast bij hen aan. Hij had er een eigen kamer en kon er overnachten. Omdat de drie dachten in Regensburg te kunnen samenblijven, lieten ze het graf van hun ouders naar het kerkhof daar overbrengen, waar ook Maria in 1990 haar laatste rustplaats vond. Maar zoals ondertussen geweten, de professor werd in 1977 aartsbisschop van München en Freising waardoor de wegen opnieuw uit elkaar gingen. Toch heeft de kardinaal altijd zijn huis in Pentling behouden en zelfs als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer kwam hij er regelmatig op vakantie. Hij kon er zijn broer terugzien en rustig schrijven.

Verzameld werk

Sinds 2008 bevindt zich in het priesterseminarie van Regensburg het Instituut paus Benedictus XVI dat onder leiding van de bisschop – aanvankelijk Gerhard Ludwig Müller, nu Rudolf Voderholzer – het verzameld werk van de theoloog Ratzinger uitgeeft en de verdere bestudering ervan bevordert. In 2010 maakte Benedictus ook de sleutels van zijn huis over aan dat instituut met als wens dat het geen bedevaartsoord of museum zou worden maar een documentatie- en ontmoetingscentrum rond zijn leven en werk. Onder meer de Ratzinger Schulerkreis, een groep oud-leerlingen en academici, verzamelt er.

Geloof en rede

“Het is een van de lessen die paus Benedictus ons nalaat: dat we geloof en rede moeten samenhouden”, verduidelijkt Voderholzer. “Sommigen vinden dat je de theologie niet nodig hebt omdat het geloof anders te veel vertechniseerd of geïnstitutionaliseerd wordt, maar in het christendom is geloof meer dan emotie en devotie. Er wordt ook aanspraak gemaakt op de waarheid en dan kun je het denken niet buitenspel zetten.”

Bij het overlijden van de emeritus paus herinnert de huidige bisschop van Regensburg eraan dat Ratzinger de geschiedenis onder meer ingaat als een man van het Tweede Vaticaans Concilie. “Als theoloog heeft hij intensief mee de documenten van die kerkvergadering voorbereid en ze nadien helpen interpreteren en doorvoeren. Als hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer en als paus heeft hij zijn stempel gedrukt op de receptie van Vaticanum II. Het is mijn overtuiging dat we nog geen Derde Vaticaans Concilie behoeven, want we zijn nog niet klaar met het uitvoeren van het Tweede.”

Hechte familie

De innige band tussen Regensburg en Ratzinger grijpt de bisschop aan om erop te wijzen dat paus Benedictus niet te begrijpen was zonder zijn familiebanden. “Destijds vonden de broers en zus het belangrijk terug samen te zijn. In de archieven van het instituut wordt bijvoorbeeld ook de nalatenschap van zus Maria bewaard. Ze wilden hun gezin herenigen, over de dood heen. Daarom lieten ze het graf van hun ouders naar hier overbrengen. En ook Georg laat in Regenburg een grote erfenis na. Die hechte familiebanden laten een andere kant van Joseph Ratzinger zien en ze helpen volgens mij om hem beter te begrijpen. Ja, Benedictus legde de klemtoon op de rede, maar niet zonder de liefde want God is niet alleen de logos, Hij is ook de caritas.”

God is niet alleen de logos, Hij is ook de caritas.