Het broodwonder bij Johannes

Commentaar bij het teken van de broden – Johannes 6,1-29

• Verzen 1-4: wondertekenen. Andere vertalingen zeggen gewoon ‘tekenen’. Het eerste ‘teken’ dat Jezus in het Johannesevangelie stelt, vindt plaats tijdens de bruiloft in het dorpje Kana. Net zoals hier, in Joh 6,9, is er ook daar een ‘tekort’: een tekort aan wijn. Wijn betekent: vreugde, feest kunnen vieren – op het ‘feest bij uitstek’. Zonder ‘wijn’ loopt een bruiloftsfeest in mineur af. De moeder van Jezus ziet het aankomen: ‘De wijn is op!’ Een slecht voorteken. Maar ze vertrouwt erop dat Jezus aan het bruiloftsfeest een nieuwe dynamiek kan geven, zodat het toch nog echt feest wordt. Jezus verandert het water – voor een feest als dit een vreugdeloos en smakeloos drankje – in wijn. Jezus nodigt ons uit op zíjn feest, hij blijkt de bruidegom te zijn waarvan Johannes de Doper spreekt (Joh 2,29). Er gaat iets nieuws beginnen, Jezus heeft dat met zijn eerste ‘teken’ duidelijk gemaakt.
  • Een ‘teken’ is geen uiterlijk wonder. Het is een zinnebeeld. Het duidt op een andere werkelijkheid die doorbreekt. Wie het teken begrijpt, die ziet wie Jezus is en wat hij komt doen. Wie het teken begrijpt, die komt tot geloof. Wie het teken alleen als een mirakel beschouwt, die blijft een buitenstaander (vers 26!). Het ‘teken’ moet een klik geven, een doorbraak betekenen: ‘Nu pas begrijp ik het, nu pas zie ik wat ik eerst niet zag!’ Geloven is op een totaal nieuwe manier naar dezelfde werkelijkheid kijken.
  • Vers 4: ‘Het was kort voor het Joodse pesachfeest’: het is bijna Pasen, we bevinden ons dus in de lente (vandaar het ‘groene gras’). Pasen is het feest van opstand en bevrijding, van Widerstand und Ergebung (Bonhoeffer). Wie ‘pasen’ zegt, die belijdt: er is verandering mogelijk, we hoeven de wereld niet te aanvaarden zoals die nu is. God is een God die bevrijding wil brengen, bevrijding van kwade machten en van politieke dictaturen (farao, de koning der Assyriërs, Babyloniërs, Grieken, Romeinen, enz.). Als het Pasen wordt, stijgt de spanning onder het Joodse volk altijd een beetje. Naar welke bevrijding zien we uit? Wat kunnen we verwachten?
• Verzen 5-9: een menigte is op Jezus afgekomen. Jezus trekt aan, hij maakt iets los, kan iets los maken bij elke mens. Oude verwachtingen, onder het stof verdwenen dromen, nieuwe hoop. De aantrekkingskracht is enorm. Het ‘succes’ groeit de leerlingen boven het hoofd. Zij hebben alles opgegeven om arm te worden met Jezus. Hoe kunnen zij zorg dragen voor zo’n grote groep mensen, voor zo’n gemeenschap? Op de koop toe daagt Jezus hen uit: ‘Waar kunnen we brood kopen om deze mensen eten te geven?’
  • Vers 7: tweehonderd denarie. Dat komt overeen met tweehonderd daglonen, waarmee je zeg maar tweehonderd gezinnen zou kunnen voeden. Maar de menigte is zo talrijk dat zelfs met zoveel geld iedereen nog maar een klein stukje brood zou krijgen.
  • Verzen 8-9: in de nood worden de gekste ideeën geboren. Andreas heeft zo’n idee: er is hier wel een jongen die vijf gerstebroden en twee vissen bij zich heeft! Vraagteken…?
  • Er is dus een ‘tekort’, zoals bij de bruiloft in Kana. Het eerste teken heeft ons al laten zien dat bij Jezus het ‘tekort’ niet iets negatiefs hoeft te zijn. Integendeel, het kan een kracht worden.
• Verzen 10-11: het teken van de broden. Wat onmogelijk lijkt (vers 9b), blijkt plots het startpunt van onverwachte vervulling. Iedereen gaat zitten, want er is daar ‘veel gras’ (Psalm 23: ‘Hij laat mij rusten in groene weiden / en voert mij naar vredig water, / hij geeft mij nieuwe kracht.’). Jezus betrekt de leerlingen in het teken dat hij stelt: ‘Laat iedereen gaan zitten.
  Jezus stelt het ritueel van de Joodse huisvader: hij spreekt het zegengbed (beracha) uit over de broden, en breekt en deelt. Een oeroud gebaar. ‘Brood’ staat voor wat de mens nodig heeft om van te leven. Voor dit brood heeft de mens zelf gewerkt, en tegelijkertijd wordt dit brood een teken van wat hij heeft ontvangen, waarvoor hij kan danken. De mens zaait en oogst, maar het graan kiemt op eigen kracht.
  Brood en vis: samen verbeelden ze wat een mens kan verzadigen. De vis heeft de mens maar uit de zee (het meer) moeten opscheppen. Alles is genade. Dat wordt uitgezegd in de beracha, het dank- of zegengebed. Het is God die door Jezus wordt gedankt. Hij die zijn volk in de woestijn met manna voedde, schenkt ook nu verzadiging aan de hongerende mens. Begrijpen de leerlingen en de mensen wat hier gebeurt? Zien ze de betekenis van het teken?
• Verzen 12-13: ‘Verzamel wat over is, zodat niets verloren gaat.’ Brood is kostbaar, dat gooi je niet weg. Er blijft voldoende brood over om héél Israël te kunnen voeden! (12 manden = 12 stammen van Israël) Dit teken overstijgt het moment: Jezus is gekomen om alle stammen van Israël nieuwe hoop te geven en hun honger naar de gerechtigheid die van God komt te verzadigen.
• Verzen 14-15: de eerste reactie van de mensen die gegeten hebben, stelt teleur. Ze willen Jezus voor hun kar spannen, hem dwingen om hun profeet te zijn, ja ze willen hem tot koning uitroepen om de paasbelofte van bevrijding waar te maken (en als het kan de bezetting van de Romeinen ongedaan te maken). Jezus mag hun messias zijn, maar Jezus zelf wil niet zó’n messias zijn. Jezus trekt zich terug. Hij zoekt de eenzaamheid op, op de berg, ‘alleen’. De mensen hebben het ‘teken’ dan toch niet begrepen, zoals vers 26 zal bevestigen.
• Verzen 16-21: Jezus en de leerlingen zijn gescheiden. De maaltijd heeft euforie opgewekt, maar is daarna toch verkeerd geëindigd. Jezus laat zich niet voor de kar spannen van de projecten die mensen voor zichzelf uitgevonden hebben. Hij zal bevrijden, maar op een andere manier.
  De leerlingen verlaten op hun beurt de menigte en varen terug naar de andere kant, de vertrouwde kant, naar hun thuisbasis in Kafarnaüm. Maar al bij al is het donker geworden. De leerlingen vragen zich af waar Jezus blijft en hoe het verder moet. De zee (meer) wordt onrustig, de hoge golven krijgen in de donkere nacht een bedreigende kracht. Ze hebben al een goede 5,5 kilometer (ongeveer 30 stadie) afgelegd en raken uitgeput. Dan, midden in deze gevaarlijke toestand, komt Jezus naar hen toe, over het water. De angst heeft de leerlingen in zijn greep, waardoor ze hem niet herkennen. Dan spreekt Jezus de woorden die een rode draad vormen van de Schriften (de Joodse Bijbel): ‘IK-BEN, wees niet bang!’ In de Schriften worden deze woorden altijd aan God toegeschreven: hij die is IK-ZAL-ER-ZIJN. Jezus neemt deze woorden over: ‘Ik-ben-er! Wees niet bang!’
  Het teken van de broden heeft niet de identiteit van Jezus, maar wel een crisis geopenbaard: het volk wil zich van hem meester maken. Nu openbaart Jezus zich als ‘de Zoon van de Vader’: ‘Ik ben er! Wees niet bang!’ En als ‘Zoon van de Vader’ kan hij niet de soort messias zijn waarvan het volk droomt.
• Verzen 22-29: de menigte zal Jezus niet meer loslaten. Hij moet hun koning zijn! In hem huist de kracht om het volk te redden en bevrijding te schenken. Zijn naam is toch Jeshua!? De verhalen over het ‘broodwonder’ doen de ronde, zelfs uit de stad Tiberias komen mensen in bootjes aanzetten. Ze worden gezogen naar de plek waar ‘het’ gebeurd is. Wanneer ze beseffen dat Jezus daar niet meer is, zetten ze resoluut koers naar de andere kant van het meer. Het heeft iets van een achtervolgingstocht!
  • En ja, Jezus wordt gevonden. Ze spreken hem met de gewone titel: ‘Rabbi!’ Hij is hun gids en hun leermeester. Hij vertaalt de Tora naar de tijd van vandaag. Maar Jezus spreekt hun toe zoals een profeet (vers14), dat wil zeggen hij confronteert het volk met zijn eigen beweegredenen en verkeerde motivaties: ‘Jullie zoeken mij omdat je verzadig bent met brood, niet omdat je het teken begrepen hebt!’
  • En daarna wordt Jezus weer hun rabbi, die de Tora uitlegt: ‘Werk niet voor het voedsel dat vergaat’ – want een mens leeft niet van brood alleen, maar van elk woord dat komt uit de mond van God (Deuteronomium 8,3). Werk dus voor het voedsel dat niet vergaat en eeuwig leven geeft. En dit voedsel kan Jezus hun geven.
  • Jezus noemt zichzelf hier de Mensenzoon: wanneer Jezus spreekt over zichzelf als degene die door de Vader gezonden is, gebruikt hij vaak deze titel. Een titel die de leerlingen en de menigte niet goed kennen, minder vaak gebruiken, en daardoor voor Jezus geëigender is om over zijn opdracht te spreken. Welnu, het is God zelf die aan de Mensenzoon de volmacht gegeven heeft om zijn leerlingen voedsel te schenken dat niet vergaat.
  • De perikoop eindigt met een climax: de mensen vragen nu aan Jezus ‘wat ze moeten doen’. Het is alsof er bij hen nu een ‘frank’ is gevallen: ze vragen niet om brood, ze vragen hoe ze kunnen doen ‘wat God wilt’! Wanneer Jezus de ‘gevolmachtigde’ is van God, dan kan hij hun ook zeggen hoe ze de wil van God kunnen vervullen. Het antwoord op die vraag is gewoonlijk: door de Tora te onderhouden. Want de Tora, geactualiseerd door de profeten, bevat de ‘wil van God’. Die Tora werd aan het volk gegeven door Mozes, de grote profeet. Jezus is niet gekomen om de Tora te ontkrachten, maar hij gaat boven de Tora uit, hij is de belofte van de Tora. En daarom kan hij antwoorden: ‘Dit moet u voor God doen: geloven in hem die hij gezonden heeft.’
  • ‘Geloven’ (Grieks: pisteuein) heeft in het Johannesevangelie een diepe betekenis: het beschrijft allereerst een houding van ‘vertrouwen schenken’. Want Jezus is betrouwbaar (Grieks pistos). Dat blijkt uit de tekenen die hij stelt. Maar ‘geloven’ heeft ook nog een andere betekenis: de tekenen onthullen wat voor soort messias, of liever: wat voor soort Zoon van de Vader Jezus wil zijn. In díe Jezus moet men durven geloven, ook wanneer het laatste ‘teken’ dat van de kruisiging is. De weg die Jezus gaat, is de weg die naar de Vader voert. Jezus doet de wil van God, wie hem navolgt en in hem gelooft, doet de wil van God.

Na deze climax moeten we het lezen even onderbreken. Want wat hier staat, in de eerste 29 verzen van hoofdstuk 6, vraagt om verdieping: de tekst lezen en herlezen, toelaten, kauwen op de woorden, je erdoor laten raken, en aanvoelen welk appèl de tekst op jou doet. Zo’n leeswijze noemen we lectio divina, de geestelijke lezing van een Bijbeltekst.
Daarna kunnen we ook de verzen 30-40 lezen, die het voorafgaande opnieuw opnemen en verdiepen. ‘Wie bij mij komt zal geen honger meer hebben!’ (vers 35)