Aan de liturgie moet de mens iets hebben

Wie echt wil weten wat de Kerk is in haar diepste wezen, moet naar haar liturgie kijken. De liturgie weerspiegelt de Kerk in haar denken, vieren en beleven. Al de ‘werken’ van de kerk maken de Kerk zichtbaar – ook de prediking en het caritatief dienstwerk. Maar de zuiverste spiegel van wat ze is, is de heilige liturgie. Daar verschijnt de Kerk in haar ‘mysterie’, haar diepste wezen. Je ziet de voorgrond en ook haar achtergrond en haar diepte. Het wezen van de Kerk kan je nooit in één woord uitzeggen: je moet altijd met twee woorden spreken: ze is zichtbaar en onzichtbaar, menselijk en goddelijk, memorie en actualisering, heden en eindtijd, thuis en op pelgrimstocht. Precies zoals met Jezus: God en mens. Is de Kerk trouwens niet de ‘mystieke' Christus? Al die paradoxen kan je zien in de liturgie.

In de liturgie zien we de ware natuur van de Kerk.

De liturgie is geen theateropvoering. Hoe nobel ook, ze is geen toespraak en geen meeting, geen algemene vergadering van een vereniging. Geen informatieronde en geen happening of ‘event’. De Kerk is ‘mysterie’: ze heeft voorgrond en diepte. Om ze te vatten heb je een bril nodig met dubbele focus: je moet tegelijk dicht en ver kunnen kijken. Alleen de liturgie kan dat bereiken door de expressieve kracht van  de symbolen. De liturgie is een spel van zien en niet zien, van onthulling en geheim, van zien en geloven.

De liturgie als laatste zichtbaarheid?

In de huidige tijd moet de Kerk veel andere wijzen om zich zichtbaar te maken, missen. Ze is minder aanwezig op het publieke forum, in de media, veel van haar ‘werken’ zijn overgegaan in andere handen: ziekenzorg, onderwijs, socio-caritatief werk. Haar greep op de samenleving neemt af. Misschien komt er ooit nog een tijd dat we alleen nog de liturgie hebben om te tonen wie we zijn. Men denke maar aan de vele plaatsen van kerkvervolging. Hoe schamel ook, het is door de liturgie onder de grond dat het geloof heeft voortgeleefd. De liturgie heeft een ‘geheim’: haar sterkte en haar kracht om het hart te raken. En dat zal de Kerk nooit ontnomen worden. Zelfs in Dachau overleefde de liturgie in het geheim. De tijd van de liturgie gaat nooit voorbij, ze zal er altijd zijn; ja, zelfs in de hemel wordt ze gevierd.

God is  eerst

De liturgie is eerst het werk van God (Opus Dei zegt Benedictus) en pas daarna een werk van mensen. Zo vaak hoort men zeggen: “aan de liturgie moeten de mensen toch iets hebben?”. Natuurlijk. Maar God nog meer en eerst. De Constitutie over de liturgie zegt het zeer duidelijk: “de liturgie is zo dat in haar het menselijke in ondergeschiktheid gericht is op het goddelijke, het zichtbare op het onzichtbare, het werken op het beschouwen, het heden op de toekomstige stad waarnaar wij zoeken” (SC 4).

We moeten ons durven de vraag te stellen of we in de laatste halve eeuw niet de liturgie zo menselijk en zo toegankelijk hebben willen maken, dat we ei zo na, het gordijn voor het aanschijn van God wat hebben toegetrokken? Is God voldoende zichtbaar in onze vieringen? Je hoort mensen na een viering vaak zeggen: “Wat een mooie dienst…”. Natuurlijk wel. Maar stellen we ook soms eens die andere vraag: “ Hebben we echt gebeden?” De mensen voelden zich wel goed. Maar was God blij? Heel veel hangt af van de celebrant (priester of leek!). Is zijn lichaamstaal ook verticaal? Of is ze bijna exclusief ik-betrokken. Maar hetzelfde geldt voor de hele gemeenschap: zingt men voor God of lekker met mekaar? Mensen verenigen, dat is de kracht van de liturgie. Maar ze ook bij God brengen eerst.

Aanwezigheid

Er is één woord waarin het diepe geheim van de liturgie wordt samengevat: het woord ‘aanwezigheid’. In de liturgische handelingen is Christus zelf aanwezig. Die aanwezigheid is wat de liturgie tot liturgie maakt en ze van alle andere symbool-activiteiten onderscheidt: Christus’ aanwezigheid. De Constitutie zegt in het beroemde nummer 7: “Christus is altijd aanwezig in zijn Kerk, vooral in de liturgische handelingen. Persoonlijk is Hij aanwezig in het misoffer … heel bijzonder onder de eucharistische gedaanten. Persoonlijk is Hij aanwezig door zijn kracht in de sacramenten, zodat wanneer iemand doopt, Christus zelf doopt. Persoonlijk is Hij aanwezig in zijn woord, want Hij zelf spreekt, wanneer de heilige schriften in de Kerk gelezen worden. Persoonlijk is Hij tenslotte aanwezig wanneer de Kerk bidt en zingt…” (SC 7).

Liturgie is niet ‘iets’ vieren : het is ‘Iemand’ ontmoeten.

Christus is daar en werkt onder ons. Die aanwezigheid heeft ook consequenties: zeker, we zijn samen onder ons, maar we zijn vooral bij Hem. We zijn blij, maar dat is geen festivaluitbundigheid. We voelen ons thuis, maar zijn toch beleefd en gereserveerd. We zeggen met Johannes bij het meer: “Het is de Heer!”. Hier gebeurt niet alleen ‘iets’ , maar er komt ‘Iemand’. Daarom is luisteren en ontvangen veel belangrijker dan doen en presteren. Deze houding van ontvankelijkheid heeft nog een andere naam: ingetogenheid en stilte. Waar een onzichtbare gast verschijnt, wordt men stil en zwijgt. Die stilte hebben we meer dan nodig in onze tijd. De wereld is vol gerucht: de kerken en de liturgie moeten een vrijplaats blijven van de stilte.

De zorg om de ‘tekenen’

De liturgie is "de uitoefening van het priesterlijk ambt van Jezus Christus, waarin de heiliging van de mens door middel van waarneembare tekenen wordt betekend en bewerkt” (SC 7).

De liturgie is een ‘spel’ met symbolen. Maar een ernstig spel. Spel heeft zijn finaliteit in zichzelf. Net zoals de muziek: men maakt de muziek niet voor iets anders, maar om de muziek zelf. Spel, muziek en liturgie zijn zonder ‘extern waarom’. Daarom kan liturgie nooit ondergeschikt worden aan een doel dat buiten haar ligt. Zo is liturgie wel catechetisch, maar ze is geen catechese, ze is geen plaats om een appèl te doen, om informatie door te geven, om standpunten te bepalen en toe te lichten. Liturgie is er om zichzelf. Daarom zijn er wel vragen te stellen over zogenaamde ‘themamissen’ of thematische vieringen. Soms wordt de hele viering helemaal gekleurd door andere motieven dan God loven en naar Christus kijken. Wordt de aangebrachte thematiek dan niet tot hoofddoel van de liturgie? Liturgie is gratis en niet utilitair.

De liturgie voltrekt zich in tekens en symbolen: al wat je in de liturgie kan zien en horen verwijst naar het onzichtbare en het onhoorbare.