De paaswake, een doortocht

In de liturgie van de paaswake vieren we de kern van ons geloof: Jezus, die gestorven is aan een kruis, is niet in de dood gebleven, maar door God tot nieuw leven opgewekt. De liturgie wil die overgang van dood naar leven op verschillende manieren tot uitdrukking brengen, onder meer met het spel tussen licht en donker. Deze symboliek is één van de eenvoudigste én sterkste manieren om uit te zeggen wat niet uit te leggen is.   

Paasfeest: nieuw leven en bevrijding

Ons paasfeest heeft diepe wortels in de geschiedenis van Israël. Het Joodse volk viert elk jaar in de lentemaand het Pesach-feest. Tijdens het Joodse paasmaal wordt de bevrijding uit Egypte herdacht, en wordt het verhaal van de doortocht (pesach betekent eigenlijk overgang) door de Rode Zee opnieuw verteld. In Exodus 12 kan je lezen hoe het feest moet verlopen: het paaslam wordt bij valavond geslacht, en het vlees ervan moet ‘s nachts worden gegeten, want het is ook ‘s nachts dat God de Heer Israël heeft verlost van de Egyptenaren en dat Hij aan Israël zijn verbondenheid heeft getoond.

De Heer waakte die nacht, om hen uit Egypte weg te voeren.  Daarom waken alle Israëlieten deze nacht voor de Heer, elke generatie opnieuw (Ex 12, 42)

De pesach van Jezus

In Lucas 22, 15 zegt Jezus aan zijn leerlingen: Vurig heb ik ernaar verlangd dit paasmaal met jullie te eten vóór mijn lijden. En na de maaltijd, bij het delen van de beker wijn, spreekt Hij over een nieuw verbond door mijn bloed. Jezus staat die avond vóór zijn doortocht, vóór zijn overtocht naar de Vader. En Hijzelf is blijkbaar het paaslam, waardoor God opnieuw zijn bevrijdingskracht zal tonen.

Om over deze doortocht van Jezus doorheen het lijden en de dood te vertellen, spelen de evangelisten bewust met de tegenstelling tussen duisternis en licht. Wanneer Judas weggaat van het avondmaal om Jezus te gaan aanbrengen, besluit Johannes betekenisvol: het was nacht (13, 30). Nu wordt het voor Jezus inderdaad 'nacht': Hij die als 'licht' in de wereld was gekomen (Joh 1, 4.9; Joh 8, 12) en die consequent en trouw de Liefde van God aan het licht heeft gebracht, zal sterven als een misdadiger. Wanneer hij gekruisigd is, zegt Lucas: Al rond het zesde uur werd het donker in heel het land, tot het negende uur. Er was een zonsverduistering. Het voorhangsel in de tempel scheurde middendoor. Toen riep Jezus luidkeels: Vader, in uw handen leg ik mijn geest (23, 44).

De woorddienst: Gods grote daden in herinnering brengen

Met de lofzang op de paaskaars is het eerste hoogtepunt van de paaswake bereikt. Nu volgt een rustiger deel, waarin de nadruk ligt op het waken. In een reeks lezingen worden de aanwezigen herinnerd aan wat God in de geschiedenis voor zijn volk heeft gedaan. De gemeenschap beantwoordt de boodschap uit de Schrift telkens met zang en gebed. De keuze van de lezingen (zeven uit het Oude, twee uit het Nieuwe Testament) is natuurlijk niet toevallig: elk op hun manier spreken ze telkens weer over een overgang, dus over wat Pasen eigenlijk is. En doorheen de lezingen verschijnt steeds sterker de rode draad van Gods liefde en zorg voor zijn mensen. 

Op verschillende plaatsen duiken de beelden van licht en donker weer op: het scheppingsverhaal  spreekt over de overwinning van Gods Adem op de chaos, van zijn licht op de duisternis.

En God zag dat het licht goed was.  God scheidde het licht van de duisternis. (Gen 1, 4)

In het verhaal over de doortocht door de Rode Zee wordt verteld over de vuurzuil waarmee God de Israëlieten de weg toont naar de vrijheid. De profeet Baruch roept Israël op om naar Gods wijsheid te zoeken en in haar licht te leven, en psalm 42 vraagt aan God: Zend mij uw licht, uw steun om mij te leiden. 

Ik zal u een nieuw hart geven en een nieuwe geest in u uitstorten; Ik zal het stenen hart uit uw lichaam verwijderen en u een hart van vlees geven (Ez 36, 26)

De doop: verbonden met het Licht van Christus

Het derde deel van de paaswake bestaat uit de doopviering en de hernieuwing van de doopbeloften door alle aanwezigen. Eigenlijk is de paaswake hét moment van het jaar om het doopsel te vieren. De reden hiervoor is voor ons misschien niet zo duidelijk, omdat wij gewend zijn aan de doop van kleine kindjes in de besloten familiekring. Ze heeft echter te maken met de betekenis van de christelijke doop zelf.

Eén van de vroegste Latijnse benamingen voor het doopsel was illuminatio wat betekent verlichting. Men wou er mee uitdrukken dat de persoon die christen werd door het doopsel nu definitief verbonden werd met Christus, het Licht.

Door de drievoudige onderdompeling in het water trokken de dopelingen net als de Israëlieten door het water naar nieuw leven en nieuwe toekomst; en zoals Christus uit het graf van de dood opstond, zo kwamen zij als ‘verrijzenismensen’ weer uit het water omhoog. Met dit laatste is bedoeld: mensen die in hun leven het licht de bovenhand willen laten halen, en die zich verzetten tegen al wat duisternis in de wereld brengt. Ook de doop spreekt dus op zijn manier over de doortocht van dood naar leven, en van duisternis naar licht.

Daarom is het dus heel passend dat er tijdens de paasnacht wordt gedoopt. Indien dit gebeurt, volgt er eerst een processie naar de doopvont (naargelang de inrichting van de kerk), en de litanie tot de heiligen, met aansluitend het uitspreken van de doopbeloften en de doopritus zelf. Indien er geen doopsels zijn, volgt na het wijdingsgebed over het water de hernieuwing van de doopbeloften. Daarbij komt (na de voorbede) een rituele herinnering aan de doop door de besprenkeling met doopwater. Zo staat midden het liturgisch paasfeest een stuk dat het innerlijke paasfeest uit het leven van elke gelovige betreft: zijn eigen doopsel.