Zeven O-antifonen nemen ons mee naar Kerstmis

De periode vanaf 17 tot 24 december, de kerstnoveen, is bedoeld als een voorbereiding – in crescendo – op het hoogfeest van Kerstmis. In die periode wordt elke dag tijdens het avondgebed (de vespers) één van de zogenaamde O-antifonen gezongen voor en na de lofzang van Maria (het Magnificat). Ook in de weekdageucharistie krijgen ze in die periode (in licht gewijzigde vorm) hun plaats als vers voor het evangelie (alleluiavers). De O-antifonen, zo genoemd naar de eerste letter, hebben allen eenzelfde structuur: een aanbiddende aanroeping tot Christus – telkens een titel uit het Oude Verbond die een heilsbelofte inhoudt – en een indringende smeekbede. Het gebruik van deze O-antifonen, ook wel antiphonae majores (grote antifonen) genoemd, is wellicht al in de vroege middeleeuwen ontstaan. Ze blijven tot vandaag een uitgelezen kans tot bezinning of gebed in voorbereiding op het kerstfeest.

o-6.jpg

O Sapientia - 17 december
O Wijsheid, voortgekomen uit de mond van de Allerhoogste;
Gij doordringt alle dingen met mildheid en kracht.
Kom nu en wijs ons uw wegen.

O Adonaï - 18 december
O Adonaï, Heer van Israëls huis,
Gij zijt aan Mozes verschenen in het brandend braambos
en hebt hem de wet gegeven op de Sinaï.
Kom nu en bevrijd ons met sterke hand.

O Radix Jesse - 19 december
O Wortel van Jesse,
Gij zijt het teken waarop de volken hebben gewacht;
voor U zullen koningen verstommen, de volken zullen tot U smeken.
Kom nu en bevrijd ons, wacht niet langer meer.

O Clavis David - 20 december
O Sleutel van David en scepter van Israëls huis,
wat Gij opent, zal niemand meer sluiten,
wat Gij sluit, zal niemand meer openen.
Kom nu en bevrijd ons uit de kerker,
uit de duisternis en de schaduw van de dood.

O Oriens - 21 december
O Dageraad, afglans van het eeuwig licht
en Zon der gerechtigheid.
Kom nu en verlicht hen die in duisternis leven,
die gezeten zijn in de schaduw van de dood.

O Rex gentium - 22 december
O Koning der volkeren, zo lang verwacht.
Gij hoeksteen die alles één maakt.
Kom nu en red de mens die Gij uit aarde hebt gevormd.

O Emmanuel - 23 december
O Emmanuel, onze wetgever en koning,
verwachting der volkeren en hun Verlosser. 
Kom nu en red ons, Heer, onze God.
 

In de volgorde van de antifonen zit een letterspel verborgen, een geliefd element in de middeleeuwen. De eerste letters van de Latijnse aansprekingen vormen een omgekeerd acrostichon: 'Ero cras', wat betekent: 'Ik zal er morgen zijn'.  De Heer Jezus, naar wie wij tijdens de advent uitzien, verzekert zijn volk dat de tijd van wachten voorbij is …

Een verwijzing naar diezelfde aanroepingen vinden we in het bekende adventslied 'O kom, o kom Immanuël' (Zingt Jubilate, nr. 121), waarvan de oorspronkelijke melodie uit een 12de eeuws Frans missaal komt en waarvoor de dichter-theoloog Willem Barnard de Nederlandse tekst schreef.

Lees verder onder het lied ...

In dit lied komen slechts zes van de zeven titels voor Jezus uit de O-antifonen aan bod en bovendien in een afwijkende volgorde. Dit komt doordat Willem Barnard zich voor deze versie baseerde op het English Hymnal. Hij vertaalde het Engelse ‘O come, o come, Emmanuel’, dat zich beperkte tot vijf strofen. Deze vertaling van Barnard verscheen in het Liedboek voor de Kerken en in Zingt Jubilate. Later heeft Willem Barnard onder de titel ‘Veni, veni Emmanuel’ een tweede tekstversie gemaakt, waarin nu wel alle O-antifonen weerklinken en dat in de juiste volgorde. Met de begintitel ‘Op aarde plant het kwaad zich voort’ is het als lied 191 opgenomen in zijn Verzamelde Liederen (uitgeverij De Prom, 1986).

In zijn eigen woorden schrijft hij als commentaar daarbij:

In het boek In wind en vuur met de verzamelde liederen van Willem Barnard (uitgeverij Skandalon, 2023) staat het lied als nummer 219 afgedrukt in deze nieuwe versie. In elke strofe verwerkt Barnard Schriftverwijzingen. Hij heeft ze verder uitgewerkt in verschillende publicaties. Ze zijn opgenomen in het boek In wind en vuur in het gedeelte met de bespreking van zijn liederen.

Deze versie vinden we ook terug in het Gezangboek van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland (uitgeverij Gooi en Sticht, 2006). In het Liedboek 2013 staat het lied in deze nieuwe versie afgedrukt maar men heeft in de strofen 1, 2 en 7 de regels omgedraaid zodat het sleutelwoord altijd in de eerste zin komt. Jammer genoeg is daardoor de inhoudelijke gedachtegang doorbroken.

Met bijdrage van Ignace Thevelein, lid van de werkgroep ‘Kerkmuziek’ van de ICL.