Samenkomen om Kerk te vormen
"Wanneer jullie samenkomen ..." (1 Kor 11, 33)
"Voor Paulus, zoals voor de hele jonge christenheid, verwijst 'samenkomen in de kerk' niet naar het samenkomen in een gebouw, maar naar het wezen en het doel van de samenkomst. We weten dat het woord kerk, ekklèsia, de verzamelde gemeenschap aanduidt. In de geest van de eerste christenen is 'samenkomen in de kerk' een gemeenschap vormen met als doel de Kerk te manifestereen, te realiseren". (Alexander Schmemann, /' Eucharistie, sacrement du Royaume, p. 1)
Wat gebeurt er als christengelovigen samenkomen om Eucharistie te vieren? Wat doen ze? Wat drukken ze uit? Waarom verlaten we onze huizen om elkaar in een kerk te treffen en samen in de dynamiek van een liturgisch ritueel te stappen?
We komen samen omwille van Iemand, geroepen door Iemand. De Heer roept ons tot gemeenschap met Hem. We komen samen om tot het Lichaam van de Heer te worden omgevormd, om steeds meer deel te hebben aan wat het is Jezus’ Kerk, Jezus’ Lichaam te zijn, tot één gemeenschap te groeien met de Heer en met elkaar, en deel te hebben, vooraf, aan onze bestemming.
We komen niet in de eerste plaats samen om mooie woorden of teksten te horen, evenmin om ons te laten beleren. Ook niet zozeer om het eigen leven te verrijken met goede gedachten en goede voornemens. Dat is slechts toegevoegde waarde. Ook niet om persoonlijke religieuze devoties te volbrengen of om een religieuze plicht te vervullen. We komen samen om Kerk van Christus te worden. We verzamelen om de Kerk van Christus te realiseren, er op een liturgisch/symbolische manier vorm en uitdrukking aan te geven, teneinde er nu reeds deel aan te krijgen. Hij, de Heer, hoe weinig we het ons ook bewust zijn, roept ons samen, voegt de gemeenschap samen in geloof en in hoop en verweeft haar met Christus. Telkens opnieuw worden we bevestigd als ledematen van zijn Lichaam.
Vanaf het moment dat we onze huizen verlaten en ons in de richting van het kerkgebouw bewegen gebeurt er iets. We zetten een stap. We verlaten het tumult van de dagen. Onze weg voert naar één plaats. Vaak ligt die in het centrum van gemeente of dorp. De gezamenlijke opgang – ook al zijn we met weinig – naar de kerk, die ons met haar klokgelui wenkt, kondigt al een hele wereld aan: we gaan vieren en daarom stromen we toe. We ondernemen eigenlijk een soort pelgrimstocht. We trekken weg uit het 'onze', geven gehoor aan een aandrang, aan een roep die – misschien wel door gewoonte bepaald – toch aan een realiteit 'van binnen' beantwoordt. We worden verwacht, we moeten er zijn ter wille van de Heer maar ook ter wille van elkaar. We zullen het Lichaam van de Heer niet verminken door onze afwezigheid. De grote herders van de vroege Kerk moedigden de gelovigen uitdrukkelijk aan om aanwezig te zijn.
Het Lichaam van de Heer niet verminken
Als je in de stad bent, ben je eraan gebonden naar de Kerk te komen om de samenstelling en de goede orde van haar leden niet te verloochenen, om ten allen tijde het Lichaam van Christus, de samenkomst van de gelovigen, volledig te maken en om niet de band te breken die dank zij de eenheid van de Heilige Geest bestaat. (Severus van Antiochië Homilie 99)
Samenkomen en aanwezig zijn is belangrijk. Zonder samenkomst geen Kerk maar alleen vervreemding en verminking van het Lichaam van de Heer. Afwezigheid verbrokkelt de Kerk, ontneemt haar de coherentie van een lichaam. Door samen te komen engageren we ons om op ernstige wijze Jezus' broeders en zusters te zijn en dit steeds meer te worden. 'Er zijn' is een bewuste keuze. Weinig redenen zijn voldoende om ons te verafwezigen. De Kerk wil immers steeds tot stand komen. Jezus wil dat ze bestaat, dat ze steeds dieper wordt gevormd en uitgroeit tot haar volle gestalte. De Kerk is Jezus' Lichaam dat zich uitdrukt en handelt in de tijd. Kerk komt tot stand, gebeurt, geschiedt, wordt zichtbaar, op de eerste plaats in de samenkomst (de synaxis).
Vermits jullie ledematen zijn van Christus, speel jullie zelf dan niet uiteen door afwezig te zijn op de samenkomsten. Immers, volgens zijn belofte, hebben jullie Christus als hoofd, met jullie verenigd en in gemeenschap met jullie. Verwaarloos juffie zelf niet, ontdoe de Verlosser niet van zijn eigen ledematen en verkies niet de zaken van de wereld vóór het Woord van God. Maar komt dagelijks samen om te psalmodiëren en te bidden in de huizen van de Heer. (Apstolische constituties II, 19, 2)
Of in De leer van de 12 apostelen (de Didachè):
Haal uzelf niet neer en onthoudt onze verlosser zijn ledematen niet; verscheur en verbrokkel zijn lichaam niet; stel uw tijdelijke zaken niet boven het Woord van God, maar laat op de dag des Heren alles achter en snel vol aandacht naar uw kerken. (13, 59, 2)
De Heer staat immers te popelen om te komen. Hij is de altijd komende. Zijn reiszak (zijn evangelie) om naar ons af te dalen staat steeds klaar. Maar wij moeten opgaan, om Hem te vinden, naar de kerk waar Hij zich telkenmale aan ons wil geven in het sacrament van de H.Eucharistie. Hij wil over de 'brug', komen, de kloof tussen Schepper en schepsel overbruggen.
Reeds een begin van de beloofde eenheid
De opgang naar de kerk en het verzamelen in de kerk kunnen niet zomaar een onverschillige of uiterlijke handeling zijn. Wij zullen bezield zijn met verlangen! We komen samen omdat we naar iets verlangen, naar Iemand die ons van onze diepste kwaal kan helen: van verbrokkeling, van scheiding, van vijandschap en scheuring. De gezamenlijke weg naar de kerk op zondag schept reeds een begin van eenheid, is reeds een beginnend beleven van verwantschap. We verzamelen immers allen op één plaats: in het kerkgebouw. Daar treffen we elkaar met dezelfde verwachting, in dezelfde hoop. Als we de poorten van de kerk doorgaan, laten we als vanzelf drukte en tumult achter ons. Er wordt ons iets kostbaars aangereikt: stilte. De mooie ordening en de atmosfeer van het kerkgebouw nodigt er ons te uit.
Het is belangrijk dat we hierop ingaan en de verbrokkelde en gefragmenteerde wereld achter ons laten en stilte vinden in de kerk, haar zoeken en niet verstoren. De gezamenlijk in acht genomen stilte verbindt de toestromende mensen reeds op geheimvolle wijze, voegt hen reeds op een dieper niveau samen. Op zijn best is het een uitziende, verwachtende stilte. leder geeft aan eenieder de kans om doorheen stilte zijn verlangen op het spoor te komen, zijn diepe vraag en hunker. De stille verzamelde gemeenschap is als het Joodse volk verzameld op de vlakte aan de voet van de berg - nu de berg van het altaar - waar een nieuwe ontmoeting met God te gebeuren staat.
Maar we zijn meer dan het Joodse volk, meer dan een natie. De samengekomen gemeenschap kent een grote verscheidenheid. Griek en Jood, slaaf en vrije treffen er elkaar. De gemeenschap die samenkomt in de kerk verbeeldt, als een belofte, de uiteindelijke verzameling van allen, ze verbeeldt de in Christus verzoende en verzamelde mensheid. De verzamelde gemeenschap is reeds, in een notedop, de hele mensheid die verenigd wordt.
Talrijk zijn ze en bijna onmogelijk te tellen: de vrouwen en de kinderen, allemaal aparte mensen en zó verschillend van elkaar: door geboorte en uiterlijk, door volk en taal, door leven en leeftijd en karakter, door hun beroepen, manieren en gewoonten, door kennis en stand. Allen behoren ze tot de Kerk die hen heeft doen herboren worden en herschapen heeft in de Heilige Geest (door het doopsel: n. v.d. vertaler). Aan allen geeft de Kerk die unieke vorm en die unieke naam (van christen) : ze ontvangen hem van Christus. (Maximus de Belijder, Mystagogie).
Als we samenkomen verschijnen we als een nog heel verscheiden gemeenschap, maar tonen we ons bereid om door de Heer tot één Lichaam te worden verenigd.
Het wachtende volk
Alexander Schmemann spreekt van het 'sacrament van de verzamelde gemeenschap'. Als we het woord sacrament begrijpen als een heilig teken dat bewerkt wat het uitdrukt, dan is de samenkomst, in goede orde en vanuit een oprechte gezindheid beleefd, waarlijk een sacrament. De genade ervan begint ons toe te vallen vanaf het moment dat we onze huizen verlaten om in één plaats samen te komen.
De samengekomen gemeenschap is het wachtende volk. Zij ziet uit naar de Komende. Er ontbreekt nog Iemand. Het altaar is nog leeg. De Gastheer is op komst maar is er nog niet. De samengekomen gemeenschap verwacht Hem.
Dat wachten is wezenlijk deel van de eucharistische samenkomst. Dat is zo voor wie kort voor de dienst de kerk zijn binnengekomen (zoals op de foto). Zij hebben zich aan beide zijden van de centrale gang neergezet, wachtend op de Gastheer die langs daar de ruimte zal betreden. Zijn intrede doet iedereen recht veren, gezang verwelkomt Hem. Eigenlijk is ons hele leven een wachten. Dat is erg lang. Daarom heeft onze wijze Moeder de Kerk, het wachten geritmeerd en opgedeeld in een jaarlijks wachten op Pasen, maar ook in een wekelijks wachten op de zondag en de Eucharistie. Dat wekelijkse komen verkort de tijd en bevestigt de gelovigen in het geloof van de eindtijdelijke komst, door er reeds nu een voorafname van te schenken.
Wachten op de Komende
Maar er zijn gelovigen die heel concreet van hun hele leven een intens wachten hebben gemaakt: de monniken en de monialen. Zij wachten elke dag. Een wachttijd die evenwel in uren is opgedeeld.
Zoals het volk voor de lege altaartafel wacht op de Komende, zo verzamelen de monniken en monialen dagelijks verschillende keren in de 'lege' kerk. Als zij de officies bidden is het altaar leeg, de tafel niet gedekt. Maar de ruimte is gevuld met hun gebed; het lege altaar focust hun verlangen en verwachting. Het kruis boven het altaar dat naar de hemel wijst, richt hun verlangen op de hemel. Maar Hij, de Verlangde, is er nog niet. Die wordt als het ware door hun gebed geroepen. Samen met de zon treedt Hij binnen (als de eucharistie bij het ochtendgloren wordt gevierd, zoals de oudste traditie het verkiest).
Dat biddend wachten is kostbaar. Het uitzien naar de Komende is de diepe toon die de monastieke officies kleurt. Het psalmgebed dat monniken en monialen dag in dag uit volbrengen is niets anders dan een uitzien, samen met het Joodse volk. Het vertolkt de pijn en de hoop, niet alleen van henzelf, maar van de hele wachtende mensheid. Zij wacht en verwacht, ziet uit naar de morgen en naar de Komende. De monniken en monialen – vaak 'wakers' genoemd – geven hier stem en uitdrukking aan: Samen met alle mensen "zoeken zij toevlucht, verlossing en bevrijding uit alle noden, vergeving en hulp". Ze drukken ook de hoop uit, hun hartsverlangen, ja de zekerheid "dat de Komende niet zal talmen, zich zal verheffen, zich zal laten zien, zich zal meedelen, dat Hij zal afdalen, zijn hemelen zal neerbuigen en zijn hemel zal openscheuren". "Hij zal ons niet vergeten, zal ons beschermen, de mond van onze vijanden zal Hij snoeren. Hij zal ons voeden".
Hij zal, als Hij komt, "de opengesperde mond van ons verlangen vullen", ons uiteindelijk "met waardigheid en schoonheid kronen, ons erkennen als het werk van zijn handen. Hij nodigt ons aan zijn tafel; Hij is onze dronk uit de beker''.
Wij hopen dat Hij niet aan ons roepen voorbijgaat, onze armoede niet als een hinderpaal ziet om ons tegemoet te treden. Wij hopen "dat het voor Hem geen roof zal zijn" om naar ons af te dalen, aan onze zijde te staan. Dat Hij het niet erg zal vinden zich voor ons te 'verkleinen' om met ons te spreken. Wij bidden dat "Hij zich bekend zal maken, ons tot de zijnen zal rekenen, ons opnemen in zijn huis, aan onze diepste vraag tegemoet zal komen, voor ons de poorten van zijn Rijk openen, ons als zijn vrienden zal onthalen, zal delen van het zijne en ... ons zal bedienen".
Het symbool van de nog lege kerk
Dat alles gebeurt vooraf, in de lege kerk (1) die wacht op zijn komst … die wacht op zijn Intrede, zijn Woord en zijn Gave … zijn zelfgave in het sacramentele teken van Brood en Wijn. Zijn komst wordt geflankeerd door de opgaande zon die door het oostelijke absisraam de donkere kerk waar de mensen die nog in de schaduw zitten, met haar verlossende lichtstraal komt kleuren.
Dan danken wij om zijn komen ... 'Eucharistomen'
De Eucharistie is het feest van de ontmoeting met de Komende, met God die zich aan ons meedeelt in zijn Woord en in de door Hem voltooide gaven van Brood en Wijn. Maar Hij komt niet zomaar. Hij komt slechts tot de 'dorstende', tot de 'hunkerende', tot de 'wakers' en wachtenden. Tot hen die Hem dag en nacht zoeken.
De gang door het ritme van de tijd, dag, avond, nacht en morgen begeleidt de hunker van de wakende en wachtende mens. Samengekomen in de 'lege kerk', is de gemeenschap eerst het wachtende en vrezende godsvolk aan de voet van de berg (het altaar), totdat de Komende zijn hemel neerbuigt en zich bij zijn volk voegt om ons te ontmoeten 'in het onze'.
Alle christenen, maar meer nog de monniken en monialen, in het hart van de Kerk, hebben de gelegenheid dag na dag hun wachten te vermenigvuldigen telkens zij, biddend met de psalmist, samenkomen in de nog 'lege' kerk. Maar wij allen, gelovigen, hebben de gelegenheid om, voor de Komende binnentreedt (in de icoon van de celebrerende priester) en de viering begint, onze diepste hunker te herontdekken en te voeden met een stil gebed, zo passend om op dat moment te bidden: Kom, Heer Jezus, Kom.
Joris Van Ael
Artikel uit het Contactblaadje van Leefhuis Sint-Jan vzw, 17de jaargang nr. 2, juni 2023.
(1) Daarom, zoals Vaticanum II het heeft aanbevolen, is het tabernakel beter genoeg verwijderd van het altaar en ondergebracht in een zijkapel of zijaltaar, op een waardige wijze, en ingericht zodat men ervoor kan bidden.
