In het Romeins missaal lezen we:
Tijdens de veertigdagentijd is de klank van het orgel en van andere muziekinstrumenten alleen toegestaan ter ondersteuning van de zang.
Als integrerend bestanddeel van de liturgie dient de muziek, zeker op Aswoensdag, een zekere soberheid uit te stralen. Welke liederen kunnen de toon zetten voor de veertigdagentijd? En hoe kan de orgelist het register van de versobering bespelen?
Op de drempel
De schriftlezingen van Aswoensdag focussen op de bekering, ‘van ganser harte, met vasten, met geween en met rouwklacht’. In de drie lezingen klinkt hetzelfde refrein, maar telkens met andere accenten: terugkeren tot de Heer (eerste lezing uit Joël 2, 12-18), zich met God laten verzoenen (tweede lezing uit 2 Kor 5, 20 – 6, 2), en vasten voor de Vader die in het verborgene ziet (Mt 6, 1-6. 16-18). Het bijbelregister uit Zingt Jubilate biedt niet veel soelaas in het zoeken naar aangepaste liederen. Er is geen enkel lied dat rechtstreeks aansluit bij de schriftpassages uit de lezingen. Toch biedt Zingt Jubilate heel wat mogelijkheden om de rode draad van de Aswoensdagviering ook in de liedkeuze door te trekken.
Als intredelied kan Wij zoeken hier uw Aangezicht (ZJ 329) goede diensten bewijzen.
Het intredelied vormt de drempel tussen leven en liturgie. Het helpt de overgang te maken van het alledaagse naar de sacrale tijd en ruimte van de liturgie. De tekst van Sytze de Vries focust bovendien op de kern van het liturgisch gebeuren van Aswoensdag. Is het immers niet daarom dat we samenkomen aan het begin van de veertigdagentijd: om opnieuw Gods aangezicht te zoeken, met meer toeleg en toewijding? Ook de rest van de tekst biedt dankbare aanknopingspunten om het als voorganger over de spirituele weg door de veertigdagentijd te hebben. Christus zelf heeft ons de weg gebaand, wij zullen veertig dagen lang vol vertrouwen gaan (strofe 3). En hoe treffend wordt de grondhouding van bekering en van onze nood aan Gods barmhartigheid uitgedrukt in het Kyrie eleison dat elke strofe afsluit.
Het Woord vraagt een antwoord
De niet mis te verstane oproep van de profeet Joël in de eerste lezing vraagt om eenzelfde niet mis te verstaan antwoord. De confronterende boodschap van de profeet wordt best niet meteen weg-gezongen met een lied. Veel zinvoller is het om, middels de woorden van de psalm uit het lectionarium, de gelovigen de kans te geven het Schriftwoord te beantwoorden. De psalmwoorden verzwaren de Wwoorddienst niet. Ze brengen ook geen totaal nieuw perspectief aan, zoals vaak gebeurt in een vrij gekozen ‘tussenzang’. Antwoordpsalmen laten de Woorddienst ademen: in- (eerste lezing) en uitademen (psalm), woord en antwoord.
Op Aswoensdag kan het erg zinvol zijn om de antwoordpsalm uit het lectionarium (psalm 51) sereen en rustig voor te dragen: dus niet te zingen!
Tussen elke strofe kan een keervers uit Zingt Jubilate (P 76, 77 of 78) worden gezongen. Zo krijgt de muzikale versobering, die in het Romeins missaal gesuggereerd wordt, concreet gestalte. Bovendien verdraagt de indringende schuldbekentenis en de roep om ontferming van psalm 51 niet al teveel muzikale opsmuk. Het is passend, zeker op Aswoensdag, dat alle aandacht onverdeeld naar de naakte woorden gaat.
Wie de antwoordpsalm liever zingt, kan terecht bij enkele liederen gebaseerd op dezelfde psalm: ZJ 320 (Erbarm U, God, en delg genadig) en ZJ 610 (Vernieuw Gij mij, o eeuwig Licht). Eventueel kan ook gekozen worden uit enkele liederen, gebaseerd op andere psalmen die zingen van verlangen of bekering: ZJ 113 en 114 (Naar U gaat mijn verlangen, Heer - Ps 25), ZJ 303 (Uit diepten van ellende - Ps 130) of ZJ 304 (Evenals een moede hinde - Ps 42).
De liedbundel Tussentijds bevat een mooie Kyrie-litanie, gebaseerd op psalm 51: God van genade, wees ons genadig. (Tussentijds nr. 14; tekst en muziek Jan Duin). De voorzanger brengt vijf – hertaalde - verzen uit de psalm, die telkens beaamd worden door de gelovigen. De muzikale zetting benadert in haar soberheid de declamatie, waarin alle aandacht naar het woord gaat. Dit lied kan dienst doen als Kyrie-litanie, maar zeker ook als antwoordzang.
Gedenk, o mens
De asoplegging is een repetitieve handeling die wat tijd in beslag neemt. De orgelist kan hier instrumentale muziek spelen, of er kan een Taizé-refrein gezongen worden. Maar men kan ook voor een strofisch lied kiezen.
Twee aandachtspunten willen we hierbij meegeven.
- Vooreerst kiezen we best een lied dat voldoende strofes heeft, zodat het de volledige duur van de asoplegging kan klinken. Een voortdurende wisseling van liederen zou een zekere liturgische onrust creëren, en doorbreekt het repetitieve gebeuren van de asoplegging.
- Daarnaast is het goed dat de tekst van het lied inzet op de persoonlijke toe-eigening en verinnerlijking van de betekenis van de asoplegging.
Daarom suggereren we ZJ 304, Evenals een moede hinde. Deze schitterende melodie – die voldoende snel moet worden gezongen - telt zeven strofen. De tekst is gebaseerd op psalm 42, en gaat over de persoonlijke zoektocht van de psalmist naar God. Eventueel kan de orgelist met sobere tussenspelen wat ademruimte creëren.
Met ons hart bij de Heer
Het lied bij de bereiding van de gaven is een lied dat een handeling begeleidt. Het heeft dus een ander statuut dan bijvoorbeeld de antwoordzang, die integraal deel uitmaakt van de liturgie van het woord. Het gaat echter niet alleen over het klaarmaken van de gaven en het altaar. Het lied kan ook de gelovigen helpen zich innerlijk klaar te maken om samen met Christus eucharistie te vieren. Kortom, dankzij de offerandezang kunnen we met nog meer overtuiging zeggen: Wij zijn met ons hart bij de Heer. Het lied Alles wat over ons geschreven staat (ZJ 327) scherpt het besef van de tegenwoordigheid van de levende Heer in de eucharistie: De haard van Uw aanwezigheid zal in ons hart een vreugdevuur ontsteken (strofe 3) en aan U, o Heer, ontleent het brood zijn leven (strofe 4).
Het evangelie her-inneren
In het sacrament van de eucharistie wordt voltrokken wat in de liturgie van het Woord werd aangekondigd. Zo gaan Woord en sacrament samen in de liturgie. Daarom is het goed dat het communielied het evangelie in herinnering roept. Het slaat een brug van de tafel van het Brood naar de tafel van het Woord. Het lied De wijze woorden en het groot vertoon (Tussentijds nr. 207) kan hier goede diensten bewijzen. De tekstdichter Huub Oosterhuis heeft het over Wijze woorden en het groot vertoon, de goede sier van goede werken, de ijdelheden op hun pauwentroon: dit alles zal Gods Woord niet overleven. Deze woorden roepen de boodschap van het evangelie krachtig in herinnering: zie af van uiterlijk vertoon, maar vast voor uw Vader die in het verborgene ziet.
Zwijgen wordt hoorbaar
Afzien van uiterlijk vertoon: dat is op Aswoensdag ook de boodschap voor de orgelist. Het missaal suggereert om het orgel alleen als ondersteuning van de zang te gebruiken.
Als die muzikale versobering vrij radicaal wordt doorgevoerd, kan ze een zeer krachtig en sprekend element vormen in de liturgie. Waarom op Aswoensdag niet alles - voorzang én volkszang - begeleiden met een sober 8'-register?
Het kan erg zinvol zijn om de krachtige prestanten te laten zwijgen, en te kiezen voor een 8' gedekt. De naam alleen al van dit register drukt de spiritualiteit van versobering uit.
Zo is het orgel discreet aanwezig en vervult het zijn rol als ondersteuning van de zang. Tegelijk wordt op die manier het zwijgen van de andere registers bijna hoorbaar gemaakt. De registerkeuze van de orgelist kan zelfs een element worden in de homilie van de voorganger. Alleszins ademt de liturgie op die manier helemaal de geest van Vaticanum II. De muziek is niet langer uitwendige opsmuk, maar wordt integrerend bestanddeel van de liturgie. Meer nog: ze wordt zelf liturgie.
Jan Christiaens
Uit Zacheüs. Thuiskomen in de liturgie (2011)
