Er verschijnen in ons taalgebied niet zoveel boeken die zich uitdrukkelijk richten tot koordirigenten en koorleden. Hein Vrijdag schreef er één dat echt de moeite waard is. Het is de neerslag en bundeling van vijftig jaar ervaring als dirigent van verschillende koren.
De goedgekozen titel geeft de bedoeling aan: dirigenten, voorzangers en koorzangers helpen en stimuleren om te ‘zingen van binnenuit’. Daarmee bedoelt de auteur: ‘zingen vanuit de muziek, aandacht geven aan alle elementen waaruit een zangstuk is opgebouwd.’ Voor Vrijdag is de dirigent als een soort reisleider of gids in een museum: ‘Je kunt naar een schilderij kijken of door een stad lopen, maar je ontdekt ze pas echt als een goede gids je ogen opent. In muziekstukken valt van alles te ontdekken en te ervaren, maar je hebt een deskundige nodig om het te zien’ (p.13).
In zeven hoofdstukken gaat de auteur in op de verschillende elementen die in een lied of compositie samen een rol spelen: de woorden, de melodie, ritme en maat, tempo, toonsoorten en harmonie, dynamiek en rusten.
Bij wijze van smaakmaker geven we enkele fragmenten uit het laatste hoofdstuk, waarin de auteur een aantal kwaliteiten opsomt van de ‘ideale dirigent’:
Dienstbaarheid
De belangrijkste kwaliteit van een ‘liturgisch’ dirigent is dienstbaarheid aan de liturgie, aan de gemeenschap die liturgie viert en vervolgens aan de muziek.
De liturgie is een gemeenschapsgebeuren en daarin wordt een aantal rollen vervuld: die van de gemeente, de voorganger, de koster, de lector, de organist, het koor, de voorzanger, de dirigent. Die rollen moeten goed onderscheiden blijven.
De taak en verantwoordelijkheid van de dirigent betreft het muzikale aspect van de dienst. Hij of zij moet ervoor zorgen dat de gemeenschap volop kan zingen, dat de muziek de ontmoeting met de Enige en met elkaar mogelijk maakt, en dat het koor daaraan dienstbaar is.
Nederig
Componist en dirigent Rens Tienstra: ‘Binnen de kerkmuziek gaat het niet om de noten, het ego van de uitvoerder(s) of het naampje boven de partituur. Maar het gaat erom dat er iets moet gebeuren. Die andere manier van kijken naar noten, de nederigheid van de componist, daar voel ik me in thuis. Dat geldt ook voor mijn directie: ik sta niet graag op een hoge bok, ik dirigeer altijd zonder stokje en het liefst sta ik tussen het koor en niet ervoor. Ik probeer de muziek voorop te zetten en niet mezelf. Natuurlijk moet iemand het interpreteren en moet ik er ook iets van mezelf instoppen, maar dat staat niet voorop.’
Afscherming of voertuig
De rol die dirigenten, koren, voorzangers en organisten in de liturgie vervullen is behoorlijk bepalend voor de samenkomst. Juist daarom is het goed als zij zich regelmatig de vraag stellen: ‘Wat voor sfeer zetten wij neer?’ ‘Hangt, als het koor gezongen heeft, de ruimte nog vol ‘koor’ of is er ruimte ontstaan voor iets anders? Het mysterie? Voor de Ander?
‘Schermt het koor af voor het wezenlijke, of wordt het juist een raam dat helpt uitzien op ‘het hart van God?’ (kardinaal Danneels)
Hooggestemde woorden, maar verlangen de mensen eigenlijk naar iets anders?
Ik weet als koorleider maar al te goed hoe strelend het is om te horen: ‘Wat heeft het koor toch weer mooi gezongen.’ Maar ik ben met dat soort complimenten niet meer tevreden. Ik zou willen dat wij als koor een voertuig zouden kunnen zijn naar ’hoger’. Minstens een klein beetje, of soms, even. Een hoog ideaal? Intussen weet ik dat ook andere koorleiders en koorleden dat willen.
De rijkdom aan muzikale vormen uitbuiten
Naast de dergelijke leiding van het koor kan een dirigent ook nog op een andere manier bijdragen aan een levendige liturgie. Hij of zij kan de parochie of de gemeente helpen de rijkdom aan muzikale vormen uit te buiten. Een rijkdom die voor het oprapen ligt, gratis. De katholieke liturgie kent vanouds, en nog steeds, een grote rijkdom aan muzikale vormen: beurtzang, litanie, acclamaties, recitatief, psalmodie, responsorie, hymne, lied. Al die vormen hebben een eigen, karakteristieke werking. Een goed gebruik ervan kan de liturgie tot een afwisselend en rijk gebeuren maken.
De zangers bevrijden van de noten
Het is altijd een fantastische ervaring als een koor loskomt van de noten en van binnenuit zingt. Helaas strooit bladmuziek te vaak en te lang roet in het eten. Bladmuziek is een ramp voor zangers die geen noten kunnen lezen. Zoals in mijn cantorij. Ik zing de melodie voor in kleine partjes, speel voor, zing nog eens. Je ziet ze denken, hun ogen gepriemd op het blad. Ze proberen me na te zingen, aarzelend, schutterend. Het lijkt soms of ze niet weten waar ze het zoeken moeten, waar ze zich aan vast kunnen houden. Ik zeg nu vaak, omdat ik ontdekt heb dat het de beste methode is: ‘Alle papieren weg. Zing me maar na.’ En meteen hebben ze de melodie te pakken. ‘De melodie zit niet in het papier, de melodie zit binnenin je.’
In de repetitie al meteen muziek te maken is belangrijk. Ook bij het instuderen van de kleinste frasen. Laat geen noten horen, maar melodieën, bewegingen, spanningslijnen.
Het helpt om de zangers te bevrijden van de noten en de noten te bevrijden van de zangers.
Zingen alsof het de eerste keer is
De automatische piloot is in de koorwereld geen onbekende. Als dirigent weet je maar al te goed hoe gemakkelijk de zangers terugvallen op oude gewoontes. Hoe kan het ook anders als je bepaalde gezangen al jaren zingt? Grote lijnen vallen uit elkaar, de noten worden weer stuk voor stuk gezongen, hakkerig en zonder gevoel voor de grote stroom. Afspraken over de wijze van uitvoering vervluchtigen, en juist de bekendste stukken worden nonchalant en zonder betrokkenheid uitgevoerd. Aan de dirigent dan de schone en geduld vragende taak het koor weer wakker te schudden en wat al gekend was toch weer te laten zingen alsof het de eerste keer is.
Psychologische taak
Een onmisbare kwaliteit van een dirigent is geduld hebben. Niet alleen het instuderen van muziek kost veel tijd, ook het afwerken en het regelmatig afstoffen en oppoetsen. Zeker als de leden niet zo jong meer zijn. Of als ze geen noten kunnen lezen. Honderd keer dezelfde dingen moeten zeggen en dat soms elk jaar weer opnieuw, het is niet te voorkomen. Soms wel, als de koorleden notities maken in hun partituur.
Verbinding scheppen
De dirigent heeft als taak de neuzen dezelfde kant op te krijgen. Hij of zij moet de koorleden weten te inspireren en warm te krijgen voor zijn interpretatie van een gezang. Met zijn uitleg en directie moet hij de zangers raken.
Werken aan een gezamenlijke koorklank is een andere opdracht. Verder een goed inzicht hebben in wat een koor aankan, dus weten wat je een koor kunt vragen en wat niet. Geen onmogelijke eisen stellen. Zorgen dat het koor plezier in het zingen houdt. Dat betekent afwisseling in de repetitie, afwisseling in het repertoire.
Plastische handen
Uiteraard is de techniek van het dirigeren belangrijk. Tempo, ritme, inzetten, dynamische verschillen moeten goed worden aangegeven. Een dirigent met plastische handen, die niet alleen de techniek, maar ook de emotionele inhoud van de muziek weet te schilderen, helpt het koor op een aanstekelijke manier van binnenuit te zingen. Het beste dirigeergebaar is het gebaar dat de koorleden helpt de tekst tot expressie te brengen.
Naar binnen zingen
‘Een van de gangbare misverstanden die je in de kerk tegenkomt,’ zegt Willem Barnard, ‘is dit: dat je zingt omdat je vol adem bent. Adem die naar buiten wil. Dat je uitademend zingt, expressief. Als dat ter sprake komt, heb ik al dikwijls Tom Naastepad aangehaald die namelijk gezegd heeft: ‘Zingen? Dat doe je uit ademnood! Zo is het: al zingende kom je ‘op adem’. En hiermee bedoel ik niet alleen de lijfelijke adem, het lucht halen, maar ook de adem van de ziel, of liever: de levensadem. Wij zingen waarlijk niet de lofzang omdat wij ‘vol geest’ zijn. Veeleer zingen wij om aan die geest deel te krijgen. (…) Als mensen zo expressief zingen, uit-drukkelijk, dan zingen ze niet in de goede toon van de liturgie. Je moet als het ware inademend zingen.’
Transparant
In het VPRO-programma Zomergasten vroeg de presentatrice Jaap van Zweden: ‘Wat zou je nog willen?’ ‘Niets zijn’, was het antwoord van de musicus. Op de verbaasd opgetrokken wenkbrauwen van de presentatrice verduidelijkte hij: ‘Leeg zijn van mezelf, van mijn ego.’ Voor dirigenten is dat een van de moeilijkste dingen die er zijn. En toch blijft dat het ideaal. Leeg zijn, transparant, doorzichtig, zodat woorden en muziek erdoorheen kunnen stralen. Sommige koren blijven een dirigent nodig hebben. Toch is het beste koor een koor dat goed zingt zonder dirigent. Waar de dirigent zichzelf overbodig heeft gemaakt. Het koor zingt niet meer omdat de dirigent het aangeeft, maar omdat de tekst en de muziek volledig van hen zijn geworden.
Wil je meer info over het boek? Zie: Hein Vrijdag, Zingen van binnenuit. Een wegwijzer voor dirigenten, voorzangers en koren, Berne Media, 2019, 319 p.
