Het centrum van Dessel kreeg het van 13 tot 23 september 1944 heel erg te verduren. De kerk deelde in de brokken en werd zwaar beschadigd. Bij de heropbouw werd de kerk volledig gerenoveerd en uitgebreid. Alleen de toren, de muren van de dwarsbeuken en het koor van de oude kerk bleven staan. De 19e-eeuwse glasramen in het koor bleven gelukkig gespaard. In de nieuwe kerk werden glasramen geplaatst van de hand van Jan Huet uit Hoogstraten. In de noordelijke dwarsbeuk voorzag hij een groot raam gewijd aan Sint-Niklaas, in de zuidelijke dwarsbeuk was er plaats voor de Heilige Willibrordus, de tweede patroonheilige van de kerk van Dessel.
Wij kennen Sint-Niklaas vooral als de grote kindervriend die op 6 december speelgoed brengt. Hoe de goedheilige man in de Spaanse hoofdstad Madrid terecht is gekomen en waarom de zwarte Pieten Sints knechten zijn, blijft in historische nevelen gehuld. Het gebruik om op de vooravond of de ochtend van 6 december aan de brave kinderen appels, snoepgoed of andere geschenken te laten brengen dateert al van voor 1500. Wat de historische Nicolaas betreft, beschikken we eigenlijk slechts over één hard feit: in de vierde eeuw leefde in de Klein-Aziatische stad Myra (vandaag in het zuidwesten van Turkije) een bisschop, genaamd Nicolaas. Hoe weinig feiten over Nicolaas er ook zijn, verhalen zijn er in overvloed. Die verhalen hebben een belangrijke rol gespeeld in de iconografie van Sint-Niklaas.
Iconografie
Sint- Nicolaas wordt in de kunst steeds voorgesteld als bisschop, met mijter en staf en gekleed in een albe met kazuifel, maar hij is ook vaak gehuld in een koormantel. Zijn overige attributen zijn: een evangelieboek, een of drie beurzen met geld (met als variaties op dit thema: drie goudklompen of gouden ballen of drie appels); een kuip waar-in drie jongemannen of drie kinderen; een scheepje. Uit deze iconografie vinden we ver-schillende elementen in dit glasraam.
De kinderen in de ton
Centraal in dit glasraam staat Sint-Niklaas, afgebeeld als een bisschop met mijter en kromstaf en met aan zijn voeten een ton met drie kinderen, allicht de meest bekende afbeelding. Dit gaat terug op het volgende verhaal: ‘Eens trokken drie priesterstudenten van Parijs naar Santiago de Compostela om het graf van de apostel Jacobus de Meerdere (25 juli) te bezoeken. In de Pyreneeën vonden ze op een avond onderdak bij een louche herbergier. De man vermoordde hen ‘s nachts in hun slaap. Om zijn misdaad te verbergen sneed hij de lijken aan stukken. Daarna pekelde hij ze en stopte alles in een ton. De heilige Nicolaas kwam de studenten te hulp. De volgende nacht verscheen hij aan de herbergier. Hij liet zich naar de ton met de gepekelde lijken brengen. Nadat het deksel eraf was gehaald, maakte de heilige Nicolaas een kruisteken erover. Daarop kwamen de studenten overeind, alsof er niets gebeurd was. De herbergier biechtte zijn misdaad op. De heilige Nicolaas vergaf hem’. De herbergier staat met een moordende dolk in de hand afgebeeld links van Sint-Niklaas.
Er is dus sprake van studenten en niet van kinderen. Dat het verhaal wel degelijk gaat over drie priesterstudenten bewijzen oudere voorstellingen, waar hun hoofd duidelijk een kruinschering vertoont. Het was voor een middeleeuwse kunstenaar ook vanzelfsprekend dat een gewoon mens, geplaatst naast een heilige, klein werd voorgesteld om daarmee het belang en de geestelijke grootte van de heilige aan te geven. Toen men later deze betekenis niet meer begreep, dacht men dat het om kinderen ging.
Pastoor Wouters was slecht gezind omdat hij geen schetsen van de ontwerpen voor de glasramen had mogen zien. Bitter schreef hij dat er zelfs geen rekening gehouden werd met de aanmerkingen van vicaris-generaal Van Eynde van het bisdom, die het ontwerp voor dit glasraam wel gezien had. Eén van zijn opmerkingen was: ‘…de kinderen mogen wel wat dieper in het kuipje’. En inderdaad, de blote billen van de kinderen komen ver boven de rand van de kuip uit. Vicaris-generaal Van Eynde van het bisdom had nog een opmerking gemaakt: ‘Sint-Niklaas draagt een baard...’. Op een voorontwerp dat in het Stedelijk Museum van Hoogstraten bewaard wordt, staat Sint-Niklaas inderdaad zonder baard afgebeeld. Op dat vlak heeft Jan Huet blijkbaar wel een toegeving gedaan. Sint-Niklaas wordt echter met een korte baard afgebeeld, dus zeker helemaal niet als een oude man met een lange baard. Het voorontwerp verschilt in de randen van de afbeelding hier en daar licht van wat het uiteindelijk geworden is. Op dat vlak heeft pastoor Wouters wel wat overdreven.
Het houten paardje en de pop rechts van de ton verwijzen duidelijk naar het speelgoed dat Sinterklaas op zijn feestdag brengt. Het onderste gedeelte met de dieren en bloemen lijkt niet direct naar een of andere legende van Sint-Niklaas te verwijzen en is allicht bedoeld om het glasraam te vullen.
Drie arme meisjes en de bruidsschat
Rechts van Sint-Niklaas staan drie jongedames die een zak vasthouden. Dit verwijst naar het verhaal van de drie arme meisjes en de bruidschat. Toen Nicolaas een jaar of twintig was stierven zijn beide ouders. Ze lieten hem als enig kind een grote erfenis na. De jongeman deelde daar ruimhartig maar met beleid van uit. Zo hoorde hij dat zijn buurman die tot armoede vervallen was. Dat dreigde een ramp te worden voor zijn drie dochters, die weliswaar mooi en vroom waren maar niet over een bruidsschat beschikten. Hierdoor verloren ze elke aantrekkelijkheid voor een eventuele echtgenoot. Ten einde raad besloot de vader zijn drie mooie dochters in een bordeel onder te brengen om hen zo hun bruidsschat bijeen te laten brengen. Dat ging Nicolaas te ver en ‘s nachts gooide hij een zak met goudstukken door het open raam. De vader was dolgelukkig en zag af van zijn plannen. Dankzij dat goud kon hij zijn oudste dochter een behoorlijke bruidsschat meegeven. Toen dat geld op was, gooide Nicolaas weer een zak met goud door het raam, zodat ook de tweede dochter een huwelijk kon sluiten. Bij de derde keer lag de vader op de loer. Hij kon Nicolaas achterhalen en herkende hem. Nicolaas liet hem plechtig beloven het verhaal pas na zijn dood wereldkundig te maken.
De redding van zeelui
Boven Sint-Niklaas zien we twee mannen in een boot op een woelige zee. De reputatie van Nicolaas als weldoener en mensenredder was niet voor niets. Tijdens een zware storm riepen zeelui eens vertwijfeld uit: ‘Heilige Nicolaas. Als alle verhalen over u waar zijn. Help ons dan nu!’ Prompt verscheen de figuur van Nicolaas op de voorplecht. Hij hielp met het neerhalen en opbinden van de zeilen, terwijl de storm op wonderlijke wijze tot bedaren kwam. De bemanningsleden herkenden Nicolaas direct toen ze na terugkomst in zijn kerk kwamen. Zij dankten hem uitbundig. ‘Ik heb niets gedaan’, zei Nicolaas bescheiden, ‘jullie geloof heeft je gered’.
Handtekening van Jan Huet: Dit glasraam is rechts onderaan gehandtekend: ‘Joh. Huet fecit. 1950’, vertaald: ‘Jan Huet maakte dit in 1950’.
Luc Damen
Heemkundige Kring De Griffioen Dessel
