De tijd van de volle kerken lijkt definitief voorbij. Wij christenen zijn een ‘kleine kudde’ geworden. We zijn het nog altijd niet gewoon, en het proces van ontkerkelijking zal in de nabije toekomst wellicht verder gaan. Of toch niet? Zou het kunnen dat er voor het christendom een nieuwe toekomst mogelijk wordt? De eerste gemeenten waren ook kleine groepen, verspreid over heel het Romeinse rijk. Hoe komt het dat die ‘Jezusbeweging’ zich gaandeweg uitgebreid heeft? En hoe is het eigenlijk allemaal begonnen?
Het begon met een ontmoeting
“Het begon met een ontmoeting. Enkele mensen, joden, kwamen in contact met Jezus van Nazaret. Zij raakten door hem gefascineerd en ze bleven bij hem. Door deze ontmoeting en door wat zich in zijn leven en rondom zijn dood afspeelde, kreeg hun eigen leven nieuwe zin en betekenis. Zij voelden zich herboren, verstaan en begrepen. Hun nieuwe identiteit drukte zich uit in een nieuw enthousiasme voor het rijk van God, en daarom in soortgelijk mededogen jegens de ander, de medemens, zoals Jezus hun had voorgeleefd…”, aldus Edward Schillebeeckx.
Jezus was een jood uit Galilea. Hij was vroom en onderhield de geboden van de joodse godsdienst. Hij ging naar de synagoge, gaf voor de armen, deed zijn gebeden… Hij was ooit leerling van Johannes de Doper geweest, een profeet die tot bekering opriep en dreigde met oordeel en verdoemenis. Jezus ging echter zijn eigen weg, tussen de mensen. Hij was met het gewone leven vertrouwd, ook met zijn ellende, armoede, en het trauma van de Romeinse bezetting. En hij begon ‘goed te doen’ aan mensen. Binnen wat door de Wet toegelaten was, en regelmatig ook daarbuiten.
Een paar voorbeelden uit het evangelie
Een vrouw wordt hem voor de voeten gesmeten: op overspel betrapt. De Wet zegt: “Stenig haar!” En wat denkt de Meester ervan? Jezus draait zich om en antwoordt niet. De schriftgeleerden insisteren: “Wat zegt u, Meester?” Jezus: “Wie zonder zonde is, mag eraan beginnen.” Ze staan schaakmat, en druipen af. Als alleen de gewone mensen er zijn, spreekt hij de vrouw aan: “Vrouw, ze hebben je niet veroordeeld? Ik ook niet. Ga naar huis en zondig voortaan niet meer.” Met andere woorden: Jezus breekt met het letterlijk onderhouden van wetten, van legalisme. Niet de ‘wet’ bevrijdt en redt mensen, maar goedheid en onvoorwaardelijke vergeving. (Johannes 8,1-11)
Een Griekse vrouw uit de grensstreek van Galilea komt naar Jezus: “Genees mijn dochter!” Jezus antwoord: “Ik ben gekomen met brood voor de kinderen van Israël – versta: niet voor jullie, heidenen, ‘honden’.” Maar de vrouw repliceert: “Dat kan zijn, maar eten de hondjes niet de kruimels die van tafel vallen?” Jezus staat perplex: hoe durft ze? Maar hij staat nu wel voor een dilemma: ofwel blijft hij bij zijn ‘neen’, en dan gaat hij in tegen de goedheid die hij overal rondstrooit; ofwel geeft hij toe, maar dan zondigt hij tegen de Wet die verbiedt met niet-joden om te gaan. Hij geeft toe: “Je groot vertrouwen heeft je dochter genezen!” Jezus doorbreekt de muren tussen mensen en volkeren. (Marcus 7,24-3
Een vrij mens, mens van God
In zoveel meer verhalen blijkt dat Jezus overkwam als een fundamenteel vrij mens. In volle vrijheid gaf hij leven en waardigheid aan mensen terug, ook al ging dat tegen de Wet of de tradities in. En dit in naam en op gezag van God zelf: de God van Israël die hij Abba, Vader noemde. In het Johannesevangelie zegt Jezus: “Ik ben gekomen opdat zij leven hebben, en wel in volheid.” (Joh 10,10) Dàt juist trof de mensen, op de eerste plaats de armen en marginalen. Het heeft hem ook het leven gekost.
Na zijn terechtstelling waren de leerlingen ontredderd: hoe kon dat nu, een profeet die zoveel goed had gedaan, die Gods eindeloze liefde in heel zijn leven concreet had gemaakt? Als joden gingen ze een antwoord zoeken in hun heilige Schriften. Gaandeweg werd het hun duidelijk dat Jezus het hart van de Tora, de joodse Wet, in praktijk had gezet. God is niet ‘Wet’ maar Liefde, eindeloos mededogen en vergeving. Liefde is niet ‘Wet’ maar ‘Weg’: “Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven.” (Joh 14,6) En dat verwacht hij ook van ons, dat wij ‘beeld van God’ zouden worden. Dat wij de weg van Jezus verder zouden zetten – de eerste leerlingen noemden zich ‘leerlingen van de weg’.
Van joodse beweging tot georganiseerde godsdienst
Zoals in de tekst van de Handelingen staat: zij kwamen samen in een of ander huis om Jezus te gedenken, om elkaar te inspireren en te bemoedigen om de ‘weg’ van Jezus in het dagelijkse leven te gaan. Telkens als zij samenkwamen en elke zondag de ‘maaltijd van de Heer’ vierden, herleefden zij wat zij met hem beleefd hadden. Daardoor staat er in Matteüs: “Waar twee of drie in mijn naam bijeen zijn, daar ben ik in hun midden.”
Door de eeuwen heen is de Jezusbeweging zich gaan organiseren. Er kwamen concilies, dogma’s, wetten, structuren. Zoals in elke religie is ook de christelijke traditie langzaam verzand in al dat mensenwerk. Men wilde de ‘schat’ van het Evangelie behoeden, maar door ze teveel te beschermen riskeerde men ze op te sluiten en te verstikken. Dat ervoer paus Johannes XXIII: de kerk moest een aggiornamento doormaken, terug bij de tijd en de nieuwe realiteit brengen. Hij zette het tweede Vaticaans concilie in gang (in 1962) dat in 1965 eindigde. Het moest een ware ‘bekering’, omkering bewerken, op alle niveaus van de kerk. Die is er voor een stuk gekomen, maar belangrijke problemen werden ontweken. Daarbij had men aan de conservatieve strekking veel toegegeven, om zoveel mogelijk iedereen in staat te stellen om de documenten te tekenen. Vandaar veel dubbelzinnigheid. Gevolg: een tijd na het concilie zagen we een neiging om terug te keren tot het ‘rijke Roomse leven’ van tevoren. Die restauratie heeft veel enthousiasme gedoofd. Ze werd een van de oorzaken van de kerkverlating en zelfs van geloofscrisis bij de mensen – dit in een algemene cultuur van secularisatie, individualisme, en sociaal en politiek onrecht.
De toekomst begint vandaag
Mogen we een nieuwe toekomst voor de kerk, of beter: voor het christelijk geloven verhopen? Paus Franciscus maakt zo’n toekomst concreet door te handelen in de lijn van Jezus. Ook voor hem is wet en theorie en theologie van ondergeschikt belang. Wat éérst komt is de praktijk, de pastoraal. Iedere dag kan je je aan een nieuwe verrassing verwachten! Hij stelt evangelische handelingen, spreekt evangelische woorden die hoop en leven geven, op de eerste plaats aan de armen, zwakken en uitgestotenen. Franciscus toont ons hoe het kan: de weg van Jezus verder trekken, in nieuwe vormen voor een grondig nieuwe tijd in de 21e eeuw.
Overigens zal de weg van Jezus, het Evangelie, nooit verdwijnen. Omdat het zo diepmenselijk is. Eventueel zal het in andere vormen en verwoordingen uitgedrukt worden. De kerk van de toekomst – of beter: de Jezusbeweging – zal waarschijnlijk niet veel meer gelijken op wat ze nu is en wat ons vertrouwd is. Hetzelfde geldt voor strekkingen daarin: het monnikendom, de franciscaanse spiritualiteit, de karmelitaanse mystiek, de intuïtie van zoveel congregaties die zich op caritatief werk bezighouden…
Een nieuwe toekomst voor het christelijk geloven wordt mogelijk waar wij, christengelovigen, gaan denken, spreken en handelen in de logica van Jezus, in de logica van de bergrede en de zaligsprekingen. We zullen moeten leren afstand te nemen van wat ons al zolang vertrouwd was en nu in crisis is. We zullen moeten creatief omgaan met het ‘goede nieuws’, het Evangelie van Jezus. Binnen én buiten de kerkelijke structuren en leerstellingen. Omdat Jezus het leven kwam brengen, leven in volheid. En het leven kan je niet straffeloos vastzetten in menselijke wetten en ideologieën. Juist in onze verwarde en gewelddadige, voor veel mensen angstaanjagende tijd worden wij geroepen om liefde, mededogen en verzoening te zijn.
Enkele aandachtspunten voor een kerk van de toekomst
De Jezusbeweging is niet op de eerste plaats een intellectuele aangelegenheid of een zaak van macht en diplomatie. Wil ze toekomst hebben, dan zullen we op creatieve wijze moeten rekening houden met een aantal belangrijke punten:
* Een ‘voorkeuroptie voor de armen’, naar de uitdrukking van de Zuid-Amerikaanse bisschoppen in Medellín (1968): slachtoffers van onderdrukking, marginalisering, oorlogen, ziekte, honger, de opwarming van de aarde…
* Een dagelijkse oefening van het liefhebben, van mededogen, van eerbied: wat altijd een proces, een weg is, met op en neer, lukken en mislukken. En dit zowel van individuele christenen als van gemeenschappen, parochies, structuren.
* De zin voor gemeenschap bevorderen: ‘kerk’, ekklèsia = uitgaan uit het vertrouwde en samenkomen in gemeenschap. Concreet: samenwerken, luisteren naar elkaar; menselijke jaloersheid, competitiedrang, zelfbevestiging en machtsdrang tegenwerken.
* Ons en elkaar bevrijden van misplaatste en overdreven schuldcomplexen: we weten dat we ‘zondaars’ zijn, het moet niet vanuit een achterhaalde theologie voortdurend herhaald worden. Fundamenteel is: uitkijken naar wat goed is, wat positief gebeurt of kan gebeuren, naar wat hoop geeft. En dit bij elkaar bevestigen.
* Een oefening in vrijheid: ‘De wet doodt, de geest geeft leven’, aldus Paulus. Vandaar: “Voor de vrijheid heeft Christus ons vrijgemaakt. Houd dus stand en laat u niet opnieuw een slavenjuk opleggen” (Galaten 5,1). Alleen vrijheid maakt liefde mogelijk; en liefde bevrijdt. Die oefening behelst ook het gaan van alternatieve wegen, wanneer de bestaande wetten en structuren het ‘leven’ niet langer dienen.
* Open staan voor de ‘tekenen van de tijd’: de grote maatschappelijke en culturele bewegingen, de ontmoeting met andere religies en levensbeschouwingen, enz. Verscheidenheid, pluralisme hoeft geen bedreiging te zijn, maar is veeleer verrijking wederzijds.
* Ons realiseren dat de kerken niet meer de bezitters van de ene absolute Waarheid zijn. Met alle andere religies en bewoners van de aarde zijn wij zoekende mensen en groepen. Waarheid is dynamisch: zij wordt telkens opnieuw voorlopig gevonden, aangevuld, gecorrigeerd, vervangen. Iedere waarheidspretentie is onrealistisch en totaal voorbijgestreefd.
* De stilte een plaats geven in het leven, van mij, van ons, op ontelbaar mogelijke manieren: in een abdij of kluis, in het dagelijkse leven, in de intimiteit van de liefde…
* Een fundamentele houding van hoop: uitkijken en uitspreken van alles wat goed is, het leven bevrijdt en bevordert. Als profetisch tegengewicht tegenover de gelatenheid, de wanhoop, de angst van zovelen vandaag.
Marc Van Tente, omi
