Christelijke symboliek in werk van Jan Fabre daagt uit

Een vergulde man, die verdacht veel op Jan Fabre zelf lijkt, balanceert met een groot kruis op zijn vingertoppen. Het kruis is groot genoeg voor de drager om er zelf aan te hangen. De verwijzing naar het lijden van Christus is dus niet ver weg.

Het beeld daagt me meteen uit. Maar misschien moet ik het werk eerst maar eens puur wereldlijk benaderen en in zijn context bekijken.

Een kruis is op zich geen exclusief christelijk symbool, anders dan een gekruisigde Christus. Het is niet meer of minder dan een marteltuig. 

Tentoonstelling Facing Time Rops/Fabre in Namen

Tot in januari was Man die het kruis draagt nog in een wassen versie te zien in een Antwerpse kunstgalerij. Nu staat het van op het Provinciaal Paleis in Namen te blinken in de zon. Daar maakt het deel uit van de tentoonstelling Facing Time Rops/Fabre.

Het oeuvre van Félicien Rops (1833-1898) en Jan Fabre (1958) blijkt aardig overeen te komen, voor een groot stuk bepaald door levensdrift (ook doodsdrift) en lichamelijkheid. Meteen een eerste sleutel om Man die het kruis draagt te verstaan.

Het beeld daagt me uit om na te denken over hoe ik mijn eigen sterfelijkheid ervaar. Sta ik eigenlijk wel eens stil bij het feit dat elke dag de laatste kan zijn? Hoe anders zou ik in het leven staan als ik wist dat ik morgen zou sterven? Zou ik wankelen? Hoe zou ik mijn kruis dragen?

Zou ik als een goochelaar trainen om de juiste balans te vinden tussen het aardse en het hemelse? Of zou ik triomfantelijk omgaan met de gedachte dat ik alles onder controle heb?

Lichamelijkheid en metamorfose

Fabre gelooft in het kwetsbare lichaam. Hij kijkt naar de mens en vraagt zich af hoe die kan overleven. Zo kijkt hij ook naar de wereld van vandaag. Hoe is die eraantoe? Hoe kan hij heruitgevonden worden? Als kind deed Fabre naar het schijnt niets liever dan de wereld van insecten bestuderen. Hij ontleedde hun lichamen en vormde ze om tot nieuwe wezens.

Die metamorfose is tweede sleutel in het werk van Fabre. Het is een thema dat christenen goed herkennen. Denk aan de woorden van Jezus aan Nicodemus: Alleen wie opnieuw geboren wordt, kan het koninkrijk van God zien. Het kruis is dan weer het symbool van de overgang van Christus’ leven op aarde naar zijn leven bij de Vader en in iedere christen.

Mestkever met een kruis

Op de genoemde tentoonstelling in Namen zijn overigens ook de 3 scarabeeën te zien die Fabre enkele jaren geleden maakte. De mestkever werd in het Oude Egypte vergoddelijkt. Een van hen draagt een kruis op de rug. Een andere een staf. De derde een laurierboom.

Deze beelden staan opgesteld in de kerk van Saint-Loup, een betekenisvolle locatie.

De Egyptische god – een mestkever, godbetert – gaat een dialoog aan met de christelijke, die aan het kruis stierf. Allebei in zeker opzicht beklagenswaardige goden.

Maar ze bezitten wel de kracht om de wereld rondom hen te vernieuwen en vruchtbaar te maken. Fabre steekt alleszins zijn bewondering voor de mestkever niet weg: Ik zou ook wel zo perfect willen kunnen modelleren als de scarabee doet met zijn mestballetjes.

Triomfeert het kruis over de mestkever? Of neemt de scarabee daarentegen het kruis op sleeptouw? De kunstenaar geeft het antwoord niet prijs. Laat de vragen maar vragen blijven. Laat religies maar in dialoog blijven. Fabre zelf blijft alvast balanceren: tussen het aardse en hemelse, tussen lijden en verrukking, tussen spot en bittere ernst.

Dialoog tussen kerk en kunstwereld

Dominicaan Alain Arnould onderhoudt goede contacten in de kunstenaarswereld en tracht de relaties tussen kerk en hedendaagse kunst te bevorderen. Hij is opgetogen over de tentoonstelling in Namen en vindt de locaties echt een meerwaarde voor de monumentale werken van Jan Fabre. Zo staat Man die het kruis draagt recht tegenover de kathedraal, dat bombastische bouwwerk. Daardoor gaat het werk een boeiende dialoog aan met de kerk.

Hoe gaat de kerk zelf eigenlijk om met het kruis en het lijden in de wereld? En hoe gaan we om met de moderne mens die ons op dat vlak bevraagt? Alain Arnould

Het kruis dat de kunstenaar hier aanbiedt, kan ook het levenskruis van Fabre zelf zijn. Wat doe ik daarmee als toeschouwer, als religieus?

Arnould voegt nog een andere betekenis toe aan het kruis: schuld en onschuld. Jezus nam met het kruis de zonden van de wereld op zich. Fabre zoekt met dit werk misschien ook een manier om met zijn falen om te gaan. En biedt de toeschouwer tegelijk dezelfde zoektocht aan.

Sacraliteit in vraag gesteld

Het feit dat dit werk christenen in het bijzonder aanspreekt, maakt het nog niet sacraal, stipt Arnould aan. Hij verzet zich tegen een te vanzelfsprekend gebruik van die term. Zelf hanteert hij 3 criteria om de sacraliteit van een werk af te toetsen.

• iconografie
• intentie van de kunstenaar
• locatie

Geen van de 3 criteria kan op zichzelf volstaan om een werk sacraal te noemen. Wat intentie betreft, Fabre zelf heeft alleszins niet de bedoeling om het christelijk geloof te belijden met zijn werk. Hij behoort tot een generatie die nog met de katholieke traditie is opgegroeid, legt Arnould uit. Dus gebruikt hij die symboliek om zijn boodschap te versterken. Of hij zich dat geloof ook toeëigent, is een andere vraag.

Eigenliefde van de kunstenaar

Fabre beeldt zichzelf geregeld af in zijn kunstwerken. Dat is bij Man die het kruis draagt niet anders. Narcistisch? Tegelijk stelt de kunstenaar de eigenliefde van het publiek in vraag. En misschien ook wel de eenzaamheid van veel mensen in deze samenleving, teruggeworpen op zichzelf.

Voor Alain Arnould heeft het ook een artistieke betekenis. Hij plaatst zichzelf daarmee in de traditie van grote kunstenaars als Albrecht Dürer, die de gewoonte had zichzelf te vereeuwigen in zijn schilderijen.

• De tentoonstelling Facing Time Rops/Fabre loopt nog tot 30 augustus op verschillende locaties in Namen.