In 2018 viert Alsemberg het 775-jarig bestaan van zijn hertogelijke Onze-Lieve-Vrouwkerk. De geschiedenis van de kerk en het feestprogramma voor de viering van het jubileum worden door Hugo Casaer toegelicht.
1- Een bijzonder beeld
In de ‘Geschiedenis van Alsemberg’ door Constant Theys lezen wij dat het oudste en eerbiedwaardigste beeld in de kerk van Alsemberg het genadebeeld is van O.-L.-Vrouw.
In een dekenaal verslag uit 1654 staat vermeld dat het beeld reeds 400 jaar oud is. Volgens de overlevering, aangehaald door Sanderus en anderen, werd het omstreeks 1242 geschonken door hertogin Sofia, dochter van de H. Elisabeth van Thüringen van wie zij het erfde en hertog Hendrik van Brabant. De H. Elisabeth bezat verschillende beelden van Onze-Lieve-Vrouw die zij ontvangen had van de hertogin van Polen, de heilige Hedwigis. Sofia zou vier beelden mee overgebracht hebben in 1242 toen zij huwde met Hendrik II. Zij schonk een beeld in Gravesande (Nederland), Halle, Vilvoorde en Alsemberg. Andere bronnen (Justus Lipsius, 1574-1606) bevestigen “dat men het voor gewis houdt dat Sofia enige beelden van haar moeder geërfd heeft maar hiervan enkele geschonken heeft aan Mechtildes, zuster van haar echtgenoot, die Mechtildes dan zou geschonken hebben waaronder het beeld in de basiliek van Halle.” De diverse bronnen zijn te vinden in het geciteerde boek van Constant Theys.
De foto van het beeld van O.-L.-Vrouw, ontdaan van kroon en mantel, toont de pracht en de kracht van het Romaans-Byzantijnse beeld, eeuwen lang geëerd en vereerd in onze parochie en door de vele bedevaarders.
Elisabeth van Thüringen
De heilige Elisabeth van Thüringen wordt ook Elisabeth van Hongarije genoemd. Zij werd daar geboren in 1207 en bracht haar eerste vier jaar door aan het hof tot zij door ridders uit het verre Thüringen naar haar nieuwe woonplaats in Eisenach werd gebracht. Haar vader had immers bepaald dat zij prinses van Thüringen zou worden, centrum van pracht en cultuur. Daar werd zij opgenomen in het gezin van haar toekomstige echtgenoot Ludwig. Elisabeth verliet Hongarije met een rijke bruidsschat. Ze had van kindsbeen af een grote voorliefde voor de armen en zo zou ook haar bruiloftsfeest zonder pracht en praal verlopen. Een deel van de uitgaven voor het feestmaal ging naar de armen. Elisabeth beoefende ijverig de werken van barmhartigheid. Zo werd zij een voorbeeld voor iedereen die een leidinggevende rol vervult. Op vele plaatsen zijn er liefdadigheidsinstellingen, opvanghuizen en verzorgingsinstellingen die haar naam dragen. Een uitspraak van de heilige Elisabeth verwoordt goed haar innerlijke overtuiging: “Uw liefde is leven gevend in het leven staan.”
Haar huwelijk met haar echtgenoot was diep gelukkig, zij waren samen diep gelovig, edelmoedig voor de armen en in de godsdienstpraktijken. Onder invloed van Franciscus van Assisi raakte Elisabeth nog meer begeesterd op haar weg van christelijk leven.
Haar echtgenoot stierf op 27-jarige leeftijd eind juni 1227, een harde beproeving. Zij trok zich terug in de eenzaamheid. Haar schoonbroer eigende zich het bestuur van Thüringen onrechtmatig toe en Elisabeth werd met haar drie kinderen uit het kasteel van Wartburg verdreven. Zij ging van dorp tot dorp , een ware kruistocht die zij met veel geduld, geloof en toewijding aan God opdroeg. Na haar rehabilitatie trok zij zich terug in het kasteel van Wartburg. Op Goede Vrijdag 1228, met de handen op het altaar van de kapel in Eisenach, heeft Elisabeth afstand gedaan van haar wil en van de ijdelheid van de wereld. Kort nadien bouwde zij een hospitaal, ontving zieken en gebrekkigen en bediende de meest ellendigen en verlatenen aan haar tafel. In 1229 werd Elisabeth lid van de Derde Orde van Franciscus van Assisi.
Nadat Elisabeth begin november 1231 door hevige koorts werd getroffen ontsliep zij op 17 november 1231 op 24-jarige leeftijd. De getuigenissen van haar heiligheid waren zo talrijk dat paus Gregorius XI haar reeds vier jaar later heilig verklaarde. De heilige Elisabeth is ook de patrones van de Caritas.
In het tweede deel van dit artikel vindt u een bijdrage over het ontstaan van de eerste stenen kerk in Alsemberg - de Hertogelijke O.-L.-Vrouwkerk -, ingewijd op donderdag voor Sint-Andries 30 november 1243. Dat is volgend jaar 775 jaar geleden. De legende en het programma dat de kerkfabriek van Alsemberg voor het Jubeljaar 775 jaar O.-L.-Vrouwkerk heeft voorgesteld draagt als thema:“Kom en zie“. De pastorale basisgedachte hierbij is: “Uw liefde is leven gevend in het leven staan.“ Dit programma wordt dankzij een grote groep vrijwilligers uit het lokale verenigings- en parochieleven nu uitgewerkt mede met de steun van het gemeentebestuur.
2- De bouw van de eerste stenen kerk
De eerste stenen kerk in Alsemberg werd gewijd in 1243 op donderdag voorafgaand op het feest van Sint Andries (30 november).
Vaste bewijzen zijn er niet maar gissingen die aanvaardbaar zijn. In de twaalfde eeuw waren er in ons gewest weinig of geen stenen kerken. De meeste parochies rondom Alsemberg kwamen tot stand rond 900. In 1155 werd hier een kapel opgericht die in de eerste helft van de dertiende eeuw door een kleine stenen romaanse kerk werd vervangen. Zie de tekening van de kerk zoals ze mogelijk zou kunnen geweest zijn indien het oud zegel van de schepenbank die kerk voorstelt. Zekerheid hieromtrent is er echter niet.
Volgens de legende
De stichtingslegende van de kerk vinden we onder meer in elf schilderijen. Tien ervan zijn rond 1645 geschilderd door de Brusselse meester Antoon Sallaert. Slechts drie schilderijen zijn nog oorspronkelijk. Merkwaardig is dat we in de Sint-Piattuskerk te Doornik in een ruim zijkoor toegewijd aan O.-L.-Vrouw van Alsemberg aan de wanden een reeks schilderijen aantreffen die dezelfde legende weergeven. Dit brengt ons bij het thema bedevaarten en de wijde belangstelling bij pelgrims voor O.-L.-Vrouw van Alsemberg. Tijdens het komende liturgisch jaar zal hieraan extra aandacht worden gegeven. Over de legende zelf bestaat in het Latijn een tekst geschreven door de superior van het Rode Klooster te Oudergem, Jan Gielemans (1487) (archief Staatsbibliotheek Wenen). In de brochure ‘Onze-Lieve-Vrouwkerk te Alsemberg’ (nog te vinden in de kerk) kan je meer uitvoerige uitleg vinden alsook een afschrift van het verhaal van de legende in het oud-Nederlands: Het geschiet ter eeren van de Gloriose Maget Maria’.
De legende verhaalt dat rond 1230 de H. Maagd een engel zendt naar de heilige Elisabeth die in een droom verzocht wordt naar Brabant te reizen. Ze moet er een kerk voor Onze-Lieve-Vrouw bouwen. Maar waar? Een tweede visioen duidt de vlasakker aan. Kom en zie naar dit prachtig verhaal op doek aan de zijwanden van de kerk zijde kleine ingangsdeur aan de grote trap.
Rond 1242 schonk Sofia, dochter van de H. Elisabeth, ter gelegenheid van haar huwelijk met Hertog van Brabant Hendrik I het mooie Hongaarse Mariabeeld dat zij van haar moeder erfde aan de kerk van Alsemberg ( zie deel 1).
Eerder in 1238 had genoemde Hertog ook het Hof van Hongarijen geschonken als steun tot het bekostigen van het onderhoud van kerk en parochie. De kerkfabriek beheert tot vandaag nog steeds het pachthof van Hongarije .Een jaar later in 1243, nu dus 775 jaren terug, werd de nieuwe kerk met het altaar gewijd.
De eredienst voor Onze Lieve Vrouw nam zo een uitbreiding dat de kerk al vlug te klein bleek. Tussen 1350 en 1450 bouwde men de huidige laatgotische kerk. Karel de Stoute kwam hier op bedevaart en met zijn gift werd het gewelf van de kerk voltooid. In 1503 ondernam men de bouw van de toren, 159 voet hoog. Om rond 1520 de grote beuk te overwelven schonk Keizer Karel veel hout van het Zoniënwoud.
Markante kerktoren
Kerktorens hebben buiten de christelijke betekenis vaak een meetkundig belang, ook in deze tijd van de gps. Meerdere kerktorens hadden vroeger ook een militair belang (uitzicht op de vijand) en een veiligheidsbelang (zicht op mogelijke branden). Ook is hij het huis van de klokken die onze vreugde bij feesten kenbaar maken maar ook droefheid, gevaar, oorlog en vrede aankondigen. Een kerktoren domineert de skyline, hij is een herkenningspunt in het landschap en bepaalt vaak de identiteit van een gemeenschap. Vele inwoners voelen zich verbonden met de kerktoren van hun dorp.
Bedevaartplaats
Rond het miraculeus beeld van Maria ontwikkelde zich een bijzondere devotie. Alsemberg werd door de eeuwen heen een beroemde bedevaartplaats in binnen- en buitenland. De Heilige Maagd zou er driemaal verschenen zijn. Uit geschriften van 1413 blijkt dat er meerdere mirakels zouden gebeurd zijn. Steden en gemeenten kwamen en komen jaarlijks op bedevaart naar Alsemberg. Ook hieraan zal via Bedevaarvaantjes en oude Mariaprentjes aandacht geschonken worden.
3- De kerk door de eeuwen heen
Hoger werd reeds vermeld dat de huidige kerk tussen 1350 en 1450 gebouwd werd. Verbouwing en uitbreiding van de eerste stenen kerk gewijd in 1243 drong zich op. De kerk was inderdaad te klein geworden wegens de vele bedevaarten en de grote toename van de devotie voor O.-L.-Vrouw. Na de bouw van de toren in 1503 volgde in 1520 het gewelf (zie nummer 48 van dit blad). Het westelijk zijportaal dateert is 15de eeuws, het zuidelijk en noordelijk zijportaal dateren van 1642 en 1660, de sacristie van de 17de eeuw. De aanblik van de kerk veranderde totaal in 1653.Bij een hevig onweer sloeg de bliksem in de toren. De houten spits en het dak brandde af. Het dak wordt hersteld en de klokkentoren krijgt een houten afdak. In 1866 was er goed nieuws. De kerk zou volledig hersteld worden door architect Julius-Jacob van IJsendijck, vooral bekend om zijn voorliefde voor de gotische stijl.
Het interieur
In 1514 komt het smeedijzeren hek van het muurtabernakel, het smeedijzeren rococo koorhek en noordelijke en zuidelijke zijkapel van 1770. Zeer bijzonder is het triomfkruis van ongeveer 1516. De kerk bevat veel muurschilderingen o.a. over de ontstaanslegende, beeldhouwwerken, een 13de eeuwse doopvont van marmer uit de 17de eeuw met messingen deksel uit de 18de eeuw, een preekstoel, biechtstoelen, oude grafmonumenten uit de 16de eeuw, gebrandschilderde glasramen van1876-1903 en een sacristie met schatten en portretten van kerkelijke en wereldlijke weldoeners. De kerk is sedert 1937 beschermd. De troon van het O.-L.-Vrouwbeeld werd geschonken door een van de oudste Broederschappen van Brussel (de Beenhouders) die hier op bedevaart kwamen. In 1780 brachten zij in stoet de troon voor het O.-L.-Vrouwbeeld samen met een schilderij.
Instorting toren
In het tijdschrift nummer 9/2001 van het Heemkundig Vennootschap van Witthem ‘En het dorp zal duren’ verscheen een artikel van Marc De Smedt over het dagboek van een jongen uit Waterloo die vaak bij zijn grootvader verbleef in Alsemberg. Hier vernemen we uit een uitgeschreven gesprek van 17 augustus 1806 dat de toren van de kerk dreigt in te vallen, met schrikwekkende scheuren en barsten. De toren stortte in op 15 januari het jaar daarop omstreeks drie uur in de namiddag. De neerstortende steenblokken verbrijzelden een oud geschilderd raam, de grote klok, het orgel, tweede biechtstoelen, een gedeelte van de gewelven van de middenbeuk en van een zijbeuk. Het dak werd gedicht tijdens de voorlopige werken, nieuwe gewelven van het doksaal in 1809. De definitieve heropbouw bleef uit. De torenruïne, nog 40 meter hoog, werd afgebroken in1823. De wederopbouw was voltooid in 1825. Het dagboek gaat verder in op de aanloop naar de veldslag van Waterloo, misschien wel de eerste notities over het oorlogsgeweld in Europa na 1813 en volgende jaren, inbegrepen de dagen en weken na de veldslag. De jongeman (Pierre Joseph Teiller) die alles noteerde leerde in 1813/14 bij de toenmalige pastoor van Alsemberg, Jozef Nicolaas De Houwer, Latijn en werd later priester gewijd In 1843. Hij werd zelfs kanunnik van het Sint-Romboutskapittel.
Pastoor Bols
Tenslotte is er een grote figuur in onze plaatselijke kerkgeschiedenis waaraan niet kan voorbij gegaan worden, namelijk pastoor Jan Bols (1842- 1921). Jan Bols werd op 22 december 1866 priester gewijd en was leraar tot 1884. Vervolgens werd hij pastoor in Mechelen en Alsemberg. Hij was pastoor in onze parochie van 1887 tot 1907. Hij stond in dienst van het onderwijs en parochie, was strijder voor de vernederlandsing van het onderwijs en het A.B.N., geschiedschrijver, taal- en letterkundige en toonkunstenaar.
Hij gaf het boekje uit ‘De Kerk van Alsemberg en haar Miraculeus Beeld’. Ook de bundel ‘Honderd Vlaamse Liederen’ is van zijn hand. Hij werd gehuldigd door het Davidsfonds Nationaal en de Leuvense Katholieke Universiteit verleende hem de titel van Doctor Honoris Causa. Hij werd werkend lid van de Koninklijke Vlaamse Academie.
Voor Alsemberg heeft hij zich buiten zijn pastoraal werk ongemeen verdienstelijk gemaakt door de in 1860 aangevangen grote kerkherstelling tot een goed einde te brengen. Vergeten wij ook niet dat hij in 1891 de kerk van Alsemberg van een torenspits liet voorzien, een blijvend landmerk in onze heuvelachtige streek langs de Zenne.
(Hugo Casaer)
4- Feestprogramma
Initiatiefnemer van het jubelprogramma is de kerkfabriek van Alsemberg die hieraan al een paar vergaderingen besteed had onder leiding van voorzitter Jean-Pierre Swaelens. Ook de parochieploeg van Alsemberg was begaan met dit onderwerp. Zo ontstond een stuurgroep van enthousiaste medewerkers en groeide een voorstel tot jaarprogramma.
Dit zou ook de rol van de kerk van Alsemberg als ‘Open kerk’ onderstrepen, waar mensen ongeacht hun overtuiging terechtkunnen om kennis te maken met ons erfgoed.
Het thema van het Jubeljaar wordt verwoord in het uitnodigende ‘Kom en zie’, geïnspireerd op de dienstbare en diaconale figuur van de heilige Elisabeth van Hongarije. Dit geeft aan het gehele programma ook een maatschappelijke betekenis.
Voorstel tot programma
21 april
ontmoetingsdag in de kerk met rondleidingen en uitleg over het ontstaan van de kerk, de vele verbouwingen, tegenslagen en wederopbouw. Ook de actuele dossiers voor een nieuwe fase van de restauratie zullen aan bod komen.
1 mei
bloemenhulde en zangnamiddag;
inrichting van een tentoonstelling die de ganse maand mei te bezoeken is. Centraal thema is de Alsembergse Mariadevotie door de eeuwen heen. Dit zal gepaard gaan met een publicatie over de materiële cultuur rond de Mariadevotie in een extranummer van het tijdschrift van het Heemkundig Genootschap van Witthem.
eind mei
Dag voor de jeugdbeweging
15 augustus
misviering ter ere van O.-L.-Vrouw Hemelvaart en de Heilige Elisabeth, voor alle parochies samen in de O.-L.-Vrouw kerk. Pastoraal thema: diaconie en dienstbaarheid naar het voorbeeld van de H. Elisabeth.
Nog onder voorbehoud; een bezoek aan Thüringen in het najaar van 2018.
september
lezing over de figuur van pastoor Jan Bols
21 oktober
interreligieus concert in de kerk
2 december
slotviering met liturgisch drama (eenakter over de legende in toneel, muziek, dans en zang) en vervolgens misviering en receptie.
Er wordt ook gewerkt aan een stripverhaal over de legende van de H. Elisabeth en het ontstaan van de kerk speciaal voor de kinderen van het basisonderwijs. Aan de scholen van het middelbaar onderwijs zal de kans gegeven worden een educatief bezoek te brengen aan de O.-L.-Vrouwkerk.
Het beleven van dit Jubeljaar 775 O.-L.-Vrouw van Alsemberg zal veel in beweging brengen en mensen van onze parochiegemeenschap inspireren om zorgzaam en dienstbaar samen te leven voor en met iedereen, dit naar het voorbeeld van de H. Elisabeth van Hongarije, tweede patrones van onze kerk.
5- Herdenkingskaart
Maria, Ster der Zee
Ter gelegenheid van het 775-jarig jubileum worden in de kerken van de federatie Alsmeberg prentkaarten verspreid met de beeltenis van O.-L.-Vrouw met kindje Jezus zonder mantel of kroon. De foto toont u de pracht en de kracht van dit middeleeuws romaans-byzantijns beeldhouwwerk, eeuwen geleden gecreëerd en nog steeds geëerd en vereerd in onze parochiekerk.
Elisabeth van Hongarije, tweede patrones
De tweede patrones van de kerk van Alsemberg, de heilige Elisabeth, zette zich vol van naastenliefde met haar persoonlijke middelen en eigendom sterk in voor de zwaar zieken en zwakken in de samenleving.
Zij bouwde hospitalen en opvanghuizen, vroeger gekend onder de benaming hospice en Godshuis.
Pastoraal zal in het kader van 775 jaar O.-L.-Vrouw Alsemberg de nodige aandacht en zorg besteed worden aan de noden van zieken, mindervaliden en de ouden van dagen, hun verzorgers, helpers, mantelzorgers en allen die hulp bieden in de welzijnssector, vrijwilligers zowel als professionelen. Ook zal nagegaan worden hoe zij mee kunnen deel uitmaken van dit feestelijk en geestelijk gebeuren.
6- Wie helpt mee?
Initiatiefnemer is de kerkfabriek O.-L.-Vrouw van Alsemberg. Zij kon onmiddellijk rekenen op de samenwerking van de plaatselijk parochieploeg en de beloofde medewerking vanwege het gemeentebestuur. Het programma is mee te danken aan de inspiratie en inbreng van velen vrijwilligers actief in onze kerk, de kerkwachters, de equipe die voor de bloemen zorgt in de kerk en het Mariabeeld, de lectoren. Verder ook: het heemkundig genootschap van Witthem, KVLV, de Brassband Alsemberg, Davidsfonds, het Sint-Ceciliakoor en haar dirigent/organist, OKRA en beheer de Moriaan, de werkgroep Samen Eten, de economische raad van de parochiale zone, de zoneploeg, de Jan Niklaasstichting, Mierennest met het kinderkoor Harteklop, Pirouette, de Chiro, de Alsembloem en Orfeus Academie, de Schola Gregoriana Sainnensis, de leden van de kerkraad en onze beide parochiepriesters. Opnieuw wordt getoond dat ‘vrijwilligers de sleutel zijn tot een warme samenleving’.
De kerkfabriek dankt allen die zich mee inzetten voor een zalig Jubeljaar 775 O-.L.-Vrouw Alsemberg.
(Hugo Casaer)
