Vrijheid is meer dan vrij zijn om te doen waar je zin in hebt. Om vrij te zijn, moeten we aandacht hebben voor vijf zaken:
- Ons brein is sneller dan ons denken en is daarom heel vaak onze ‘vrije wil’ voor
- We kunnen niet echt vrij zijn, als we de waarheid niet aanvaarden, maar waarheid is een complex gegeven
- Vrijheid is niet alleen een persoonlijke aangelegenheid, maar ook een gemeenschappelijke: persoonlijke vrijheid realiseren we pas ten goede, als we samen zorgen voor de collectieve vrijheid
- Onze vrijheid heeft instanties nodig die haar verzekeren en waarborgen: de democratie en de rechtsstaat
- Een democratie die het algemeen welzijn beoogt en de vrijheid bevordert, is echter pas mogelijk, als we een publieke moraal delen die gedragen wordt door ‘deugdzaamheid’
Vrijheid! Jean-Paul Sartre meende dat we ertoe zijn veroordeeld: ‘L’homme est condamné à être libre.’ ‘Veroordeeld’ is m.i. niet juist, want wie veroordeeld is, is niet vrij. Voor mij is de mens ‘geroepen’ tot vrijheid. Roeping is een sterke uitnodiging die een vrijwillige instemming vraagt. Ingaan op een roeping is het meest vrije levensbesluit dat een mens kan maken.
Helaas, veel mensen gaan op de vlucht voor vrijheid, want vrijheid vraagt verantwoordelijkheid. Maar mensen zijn in hun spreken en handelen ook vaak ongewild en ongeweten onvrij. Ons brein neemt ons vaak in de maling: het is immers niet uit op rationele overwegingen maar op conformisme, het brein zoekt de snelste en gemakkelijkste weg, deze van de aanpassing. Als we vrij willen zijn, moeten we niet alleen ons verstand overtuigen, maar ook de ‘baas’ van ons verstand, de overlevingsdrang van onze zelfzuchtige genen.
Dat betekent evenwel niet dat de vrije wil niet zou bestaan (mocht die niet bestaan, moet je elke veroordeelde uit de gevangenis ontslaan…). Om onze vrije wil te activeren moet één instantie van ons ‘denken’ worden ontwikkeld: ons geweten. Anders gezegd, het besef van goed en kwaad dat ontstijgt aan de dwingende natuurwetten die niet vertrekken van de spanning tussen goed en kwaad maar van de spanning tussen oorzaak en gevolg. Het geweten is de plek waar rede, emotie en ethiek in dialoog zijn met elkaar en elkaar in evenwicht houden. Zo kunnen we vrije mensen zijn (of worden).
Belangrijk is ook dat we de waarheid erkennen. Dat mensen liever de onwaarheid geloven dan de waarheid, heeft met angst te maken. Ze zijn bang van de werkelijkheid. Wie de waarheid ontwijkt, denkt vrij te zijn maar zijn angst verhindert dat en daardoor wordt hij slaaf van complottheorieën of manipulaties. ‘De waarheid zal u vrijmaken’, zei Jezus (Joh. 8,23).
Maar wat is waarheid? Er is de waarheid van de feiten: niet te ontkennen, maar toch te analyseren in hun context. Er is de wetenschappelijke waarheid: deze staat vast, maar slechts tijdelijk (tot het tegendeel bewezen zou worden). Er is de culturele waarheid van onze gewoonten, gebruiken, fatsoensregels: relatief, want enkel geldig binnen een bepaalde cultuur of regio. Er is de juridische waarheid van wetten en rechtsregels: deze zijn te onderhouden, maar daarom nog niet goed of rechtvaardig (daarom kunnen ze in een democratie steeds worden aangepast, vervangen of verworpen). Er is de morele waarheid van het geweten: de wet kan nooit het geweten vervangen. Ook de morele waarheid is evolutief, wanneer filosofische, religieuze, psychologische en antropologische ontwikkelingen nieuwe inzichten verschaffen (zie onze houding t.o.v. homofilie). Er is de levensbeschouwelijke waarheid van geloof en evangelie: de geopenbaarde waarheid (aletheia) waarop we kunnen vertrouwen (emeth) en ons dus vrije mensen doet zijn.
De zoektocht naar de waarheid, de kennisverstrekkende en de zingevende, is nooit ten einde. Waarheid en vrijheid hebben elkaar nodig, de waarheid de vrijheid om gevonden te kunnen worden, de vrijheid de waarheid om gerealiseerd te kunnen worden. We kunnen nooit genoeg weten.
Niet alleen de waarheid zal ons vrijmaken, ook onze medemensen zijn noodzakelijk voor onze persoonlijke vrijheid. Mijn vrijheid eindigt waar die van een ander begint, luidt de liberale opvatting van vrijheid. Mijn vrijheid hoeft evenwel niet definitief te eindigen waar die van een ander begint. Als ik, aangekomen op het kruispunt met andere vrijheidszoekers, besef dat onze belangen niet hoeven te botsen want identiek zijn, kan ik samen met die anderen het pad van de gemeenschappelijke vrijheid proberen te bewandelen.
De mens kan enkel een vrije mens blijven, als hij in de veranderende omstandigheden niet alleen zijn negatieve vrijheid kan bewaren van niet gedwongen te worden te doen wat hij niet wil, maar ook zijn positieve vrijheid kan blijven uitoefenen van te doen waar hij talent en zin voor heeft. Daarvoor hebben we elkaar nodig. Onze persoonlijke vrijheid is mede het resultaat van onze verantwoordelijkheid voor onze gezamenlijke vrijheid.
Maar die vrijheid van mezelf en van ons samen heeft een instantie nodig die haar waarborgt, onze fundamentele vrijheid beschermt en ons de vrijheid gunt om initiatief te nemen en ons met elkaar te verbinden. Die instantie is de staat. Al te vlug wordt ervan uitgegaan dat vrijheid in de eerste plaats betekent dat de staat zich ver moet houden van onze handel en wandel. De mens wordt niet vrij door zich af te zetten tegen een bemoeizuchtige overheid, maar enkel door zich ook te bemoeien met de overheid.
Voor de instandhouding van de democratie volstaan structuren en procedures niet. Enkel op een gemeenschappelijke grond van waarden en normen kunnen de burgers in vertrouwen hun verantwoordelijkheid nemen en kan de staat de rechten en vrijheden van de burgers verzekeren. De democratische instellingen kunnen enkel op de lange termijn blijven functioneren dankzij politieke grondhoudingen die uitstijgen boven strategie, macht en invloed. Kortom, de democratie heeft deugden nodig die gedragen en beleefd worden.
Reinhold Niebuhrs, Amerikaanse theoloog en filosoof merkte terecht op: ‘We moeten een zekere graad van bescheidenheid aan de dag leggen wat betreft de deugdzaamheid, de wijsheid en de wilskracht waarover wij beschikken. En we moeten ons enigszins schuldbewust zijn van de gemeenschappelijke menselijke feilbaarheden en zwakheden die zowel ten grondslag liggen aan de duivelse intenties van onze vijand als aan de ijdelheden van onszelf.’
Daarom is de deugdzaamheid nodig die erkent dat we allen feilbare mensen zijn die het goede voor ogen moeten blijven houden, zodat we individueel en samen in vrijheid kunnen leven.
--
Ter info de gegevens van mijn boek:
Mark Van de Voorde, Vrijheid is meer dan Blijheid, Davidsfonds Uitgeverij (Standaard Uitgeverij), 2022, ISBN: 9789022339121
