Dat chyrurgijlick werck

Geschreven door Bart Compernol, bibliothecaris van het Grootseminarie

Een nieuw schooljaar komt eraan. Veel leerlingen en studenten bereiden zich al voor door schoolgerief te kopen en misschien al de cursussen voor het nieuwe jaar aan te schaffen, nieuw of tweedehands. Zo ook de studenten geneeskunde die voor het ingangsexamen geslaagd zijn, al dan niet met behulp van chatGPT.

In de middeleeuwen en de nieuwe tijd was er niet altijd zo’n duidelijk onderscheid tussen wat een dokter, een chirurgijn of een barbier deed. Een barbier? Scheert die niet enkel baarden? Nee, in de middeleeuwen en de nieuwe tijd vervaardigde de barbier of baardmaker zelf de messen voor aderlatingen en kleine operaties en trok hij ook tanden. Deze messen werden lancetten of vlijmen genoemd. Vandaar onze zegswijze: vlijmscherp. Hij kon dus zowel baarden scheren als aderlatingen uitvoeren.

In tegenstelling tot de universitair geschoolde dokters of doctores medicinae, die enkel de hele rijken behandelden, leerden chirurgijns hun vak bij meester-chirurgijns, waar ze de messen leerden hanteren en een basiskennis van anatomie en astrologie leerden. De termen chirurgijn en barbier worden in de bronnen door elkaar gebruikt, maar voor ingewikkelde ingrepen wordt toch bijna altijd de term chirurgijn gebruikt (Pannier, Robert A.C., Van gissen naar weten…, 2008, p. 53.). De chirurgijn-barbier had een breed takenpakket, waaronder tanden trekken, wonden verzorgen en verbinden, breuken zetten, aderlaten en cysten en abcessen purgeren. Wie denkt dat aderlaten iets van een ver verleden is, heeft het bij het verkeerde eind. Ook vandaag wordt de aderlating of flebotomie nog toegepast bij een teveel aan ijzer of rode bloedcellen (https://www.olvg.nl/medische-informatie/aderlaten/).

In onze collectie hebben we enkele hele oude medische handboeken over anatomie en chirurgie. Van de 750 handschriften die de Duinenabdij in de zeventiende eeuw bezat, waren er 44 over een medisch onderwerp. Maar ook bij de oude gedrukte boeken bevinden zich verschillende medische werken waaronder Dat chyrurgijlick werck ... welck een principael fundament vã alle chirurgijen is, beyde in de theorijcke, eñ in die practijcke van Giovanni da Vigo. Het is gedrukt in Antwerpen bij Claes de Grave in 1533. De eerste editie in het Latijn dateert van 1514.

Lees verder onder de afbeelding

In de zestiende en zeventiende eeuw gold zijn ‘chyrurgijlick werck’ als een standaard naslagwerk in de chirurgie en medische wetenschappen. Het werd dan ook in zes talen vertaald en kende talloze herdrukken. Da Vigo baseerde zich deels op oudere autoriteiten zoals Galenus en Avicenna, maar ook heel sterk op zijn eigen ervaringen. Hij behandelt een breed spectrum aan onderwerpen in negen hoofdstukken gaande van anatomie, wonden, goedaardige en kwaadaardige cysten, abcessen, zweren, fracturen, medicatie en ziektes. Een van zijn grootste verdiensten is dat hij de fundamentele medische kennis van zijn tijd in één boek bundelde.

Enkele vernieuwingen die hij op zijn naam kan schrijven zijn het uitboren van gaatjes in de tanden en het opvullen ervan met bladgoud. Hij introduceerde een nieuwe manier om dislocaties te behandelen en beschrijft een schedelboring of trepanatie en introduceerde verschillende nieuwe medische instrumenten (Gurunluoglu R, Gurunlouglu A, Piza-Katzer H. Review of the “Chirurgia” of Giovanni de Vigo: estimate of his position in the history of surgery. World J. Surg 2003; 27:616-23). Een van de redenen waarom het boek zo’n succes was, was omdat hij schotwonden en syfilis erin behandelde. Hij geloofde echter verkeerdelijk dat schotwonden vergiftigd waren door de salpeter in het buskruit en met hete olie moesten worden behandeld. Een dertig jaar later sprak de bekende chirurg Ambroise Paré hem tegen en bewees dat dit vaak meer kwaad dan goed deed. Da Vigo was ook de eerste die de uit de nieuwe wereld overgewaaide ziekte syfilis beschreef. Hij was de eerste om te stellen dat de ziekte via seksueel contact werd overgedragen. Da Vigo is de brug tussen de kennis van de middeleeuwen en de overgang naar de renaissance en de wetenschappelijke revolutie van de zestiende en zeventiende eeuw. En met grote namen als Parré en Vesalius zal de medische wetenschap in de zestiende eeuw met rasse schreden vooruitgaan.

Het verhaal van een boek

Wat meteen opvalt in onze editie is hoeveel van de marges er is weggesneden, waarschijnlijk bij een achtiende-eeuwse (?) herinbinding van het boek, waarbij de snede ook een rode kievitsmarmering kreeg. Waren de papierranden zo afgesleten of was er schade door stof of schimmel geweest? We hebben er het raden naar.

Lees verder onder de afbeeldingen

De volgende aantekening die we vinden staat op de titelpagina: ‘F. Jacobus Vander Riele Rel. Duneñis’. Jan van Acker van het Abdijmuseum Ten Duinen wist mij te vertellen dat Vander Riele was ingetreden in de Duinenabdij rond 1620 als twintigste monnik op 23 onder abt Cancellier, hij overleed in 1663. Het boek zal dus waarschijnlijk persoonlijk aan Jacobus toebehoord hebben. Of het dan meteen na zijn dood in de collectie van de Duinenabdij zelf is opgenomen, weten we niet. Wel weten we zeker dat het vanaf 1730 in de collectie zat, want op de titelpagina staat ook nog geschreven: ‘Bibliotheca Dunenses 1730’.

Zo zien we mooi dat een boek niet enkel vertelt wat erin gedrukt is. Het boek zelf draagt ook een hele geschiedenis in zich.

Meer uit de collectie?

Ben je nieuwsgierig geworden naar welke schatten zich nog meer schuilhouden in onze collectie? Ga dan zeker eens grasduinen in onze catalogus op https://gsb.limo.libis.be/ op thema, trefwoord of titel.

Bekijk de hele collectie artikels hier.