Op 26 juni 2021 ging de Pastorale Raad (DPR) over onze diocesane kerk na corona. Onder de titel “Een ander verhaal, met dezelfde inkt” werd ingegaan op vragen als: Wat zal er anders zijn? Waar zien we nieuwe realiteiten? Wat vraagt dit aan creativiteit? Kan het pastorale project Handelingen ons helpen bij het zoeken naar antwoorden? Voor ‘diaconie en solidariteit’ mocht ik met deze vragen aan de slag en legde ik de leden van de pastorale raad twee stellingen voor. Daarover werd kort van gedachten gewisseld.
Rita Boeren
Om vooruit te kunnen blikken, is het eerst nodig stil te staan bij de vraag “Hoe hebben 'diaconie en solidariteit’ de hele periode van maart 2020 tot nu doorstaan?” Daarbij valt op dat vooral bij eerste periode van lockdown veel bevragingen zijn gebeurd en de vinger regelmatig aan de pols werd gehouden. Dat was veel minder het geval tijdens de lange tweede periode van lockdown. In Nederland onderzochten Erica Meijers en Thijs Tromp, docenten aan de Protestantste Theologische Universiteit ook de effecten van de beperkende maatregelen op het diaconale werk tijdens de tweede golf. (1) Wat zij beschrijven, is herkenbaar, vanuit de signalen die ik opving, onder meer bij verantwoordelijken diaconie en solidariteit in de pastorale eenheden.
Wat is er gebeurd?
Misschien is het ook goed om even stil te staan bij ‘diaconaal werk’. Wat verstaan we daar onder? Diaconaal werk is dat handelen van de kerk, van groepen en organisaties, dat gericht is op solidariteit met mensen en groepen die een relatief hoog risico lopen op sociale uitsluiting. Diaconaal werk wil hun inclusie bevorderen. Daarbij gaat het om: ontmoeten, luisteren en samen werken. Uitgaande van de menselijke waardigheid – een fundamenteel principe in de katholieke sociale leer – gaat het om wederkerige relaties.
Precies omdat ontmoeting en wederkerigheid centraal staan hebben de maatregelen om het coronavirus in te dijken diaconie en solidariteit dan ook recht in het hart getroffen. De eerste golf, dat weten we allemaal, heeft een grote creativiteit getoond. De maatregelen waren voor iedereen hard, maar voor een aantal groepen was het extra hard: mensen zonder wettig verblijf, thuis- en daklozen, mensen met tijdelijk of deeltijds contract,…
Tromp en Meijers deden hun onderzoek over de impact van de tweede golf via een bevraging in februari 2021. De vrijwilligers en medewerkers haalden de beproefde oplossingen uit de eerste golf weer uit de kast. Ook bij ons hoorde je “we kennen het nu al” en men herbegon met het onderhouden van digitaal en telefonisch contact, met het inrichten van ruimtes zodat voldoende afstand gegarandeerd werd, met ontsmetten, ontsmetten, ontsmetten…
Maar in plaats van schrik en angst, kwam er nu gelatenheid, moedeloosheid, en vermoeidheid bij medewerkers en vrijwilligers, maar ook bij de mensen die beroep doen op de organisaties. In Nederland meldde men ook: groeiende materiële nood, toename van eenzaamheid en mensen die uit de digitale boot vallen. Daar zijn ook bij ons duidelijke signalen over. Werkingen werden allemaal geconfronteerd met mensen die niet meer opdaagden en op geen enkel telefoontje of digitale uitnodiging nog ingingen. Wat is er met hen gebeurd? Waar zijn ze naar toe?
Terug naar het rapport van Tromp en Meijers, dat ook de samenwerking met kerkbesturen onderzocht. De samenwerking met kerkbesturen is op sommige plekken verbeterd. Iemand zegt: “Ik heb nadrukkelijk aan de bel getrokken en het is als een blad aan de boom omgeslagen.” Men ging bijvoorbeeld samen acties opnemen zoals het rondbrengen van maaltijden. Er worden ook frustraties geuit: een groot deel van de lokale kerken bleek primair gericht op vragen als: hoe kunnen de kerkdiensten doorgaan, hoe houden we in de gemeente onderling contact? De gerichtheid op de bredere samenleving was erg beperkt. Ook bij ons is het beeld gemengd. In een aantal pastorale eenheden is de aandacht voor diaconie en solidariteit en de concrete ondersteuning gegroeid. Op andere plaatsen werd het stil.
Wat zal er anders zijn?
Corona heeft in ieder geval de kwetsbaarheid van groepen vergroot. Die groepen waren voordien ook al kwetsbaar, maar dat werd duidelijker zichtbaar. Hun kwetsbaarheid zal ook niet verdwijnen. Hetzelfde kan worden gezegd van die andere grote crisissen in de wereld, die misschien even op de achtergrond van het nieuws verdwenen, maar zich ook doorzetten: die van het klimaat, van de afname de van de biodiversiteit, de steeds verder gaande uitputting en vernieling van de aarde,…
Ook al staan bij de kranten en het nieuws vol van het grote consumentenvertrouwen en het supersnel herpakken van economie, toch zullen de bestaande zwakten van de economie blijven bestaan. En er zijn ook pertinente vragen. Wanneer komt de klap? Wie gaat opdraaien voor de miljardensteun tijdens de coronamaanden?
Wat vraagt de toekomst van ons aan creativiteit?
Om deze vraag te beantwoorden wil ik iets inbrengen over de uitdagingen voor de parochie van de toekomst van pastoraaltheoloog Matthias Sellman. Hij heeft er zeven en met name de eerste – oriëntatie op de ruimte – biedt mogelijkheden om de vraag naar creatieve verandering vanuit diaconie en solidariteit te bekijken.
Ik schets ook even heel kort de hoofdinvalshoek van Sellmann. Hij bekijkt de samenleving vanuit het grote gegeven van de toenemende individualisering. Dat proces loopt al meerdere decennia en is ook door de godsdienstsociologie sterk bestudeerd. Daarbij bekeek men de veranderingen vanuit twee polen. Enerzijds op macro-niveau die van de kerk als organisatie, met kenmerken als hiërarchisch, dogmatisch, gesacraliseerd en anderzijds op micro vlak: de lokale gemeenschap. Die lokale gemeenschap verbrokkelde door de individualisering en de socioloog richtte zich op mogelijkheden om deze ‘vrije, eigen keuzes makende, ego-tactische en syncretisch knutselende individuen’ te herbergen in een lokale gemeenschap. Wat is ondertussen te weinig gezien? Dat zijn de grote veranderingen op het meso-niveau, het niveau van alle sociale vormen, ook de religieuze.
De sociale vormen: dat zijn alle verbanden die mensen aangaan. Er is niet alleen de individualisering, maar wel degelijk ook het vormen van groepen. Dit meso-niveau is ontploft. Er ontstond een veelheid van sociale vormen over alle mogelijke thema’s. Kijk maar eens op een website van een gemeente bij de lijst ‘erkende verenigingen’… Ook op het religieuze vlak zijn tal van sociale vormen ontstaan. Sellmann ziet in Duitsland - en net zoals in Nederland is ook in Duitsland de organisatie van diaconie nog een ander verhaal dan bij ons - een sterke toename van het pastoraal werk dat in het verleden ‘categoriale pastoraal’ werd genoemd.
Vervolgens stelt hij dat in het verleden zowel het macro als het micro niveau dit meso-niveau te weinig hebben gewaardeerd. Of juister gezegd: het werd gewaardeerd als ‘werk aan de rand’, waarbij men verwacht dat het een ‘opstap’ is naar de (schaal vergrootte) parochie. Sellmann nu pleit ervoor om deze sociale vormen te zien als volwaardige plaatsen (topoi) waar kerk gebeurt en pleit ervoor de schaal vergrootte parochie te modelleren naar thematische netwerken.
In dit pleidooi zie ik een kans na corona als kerk creatief met diaconie en solidariteit om te gaan. In een thematisch gemodelleerde parochie gaat men immers allianties aan en zet men campagnes op om gemeenschappelijke doelstellingen te realiseren. Dat is denk ik de creativiteit die we nodig hebben, en waar we meer ambitie moeten durven aan de dag leggen. Open, eerlijk, nieuwsgierig naar de andere sociale vormen uitgaan, die vormen die ook gericht zijn op de op menselijke waardigheid van iedereen, en er ons vrijmoedig mee verbinden.
Om er één citaat uit de encycliek “De vreugde van het evangelie” uit 2013 aan te koppelen: Een authentiek geloof - dat nooit gemakzuchtig en individualistisch is - houdt altijd een diep verlangen in om de wereld te veranderen. Alle christenen zijn geroepen zich te bekommeren om de opbouw van een betere wereld. (EG 183)
Project Handelingen
Kan het pastorale project Handelingen van de Apostelen ons helpen bij het zoeken naar antwoorden? Zeker wel, en daar zijn ook al enkele voorbeelden van gegeven. Ik denk aan het materiaal dat digitaal beschikbaar is bij het woord ‘diakonia’, één van de 12 Griekse woorden die in het project dit jaar dieper werden bestudeerd.
Hier wil ik ook nog even inzoomen op het gelovige leven toen. In Hand. 2, 42-47 beschrijft Lucas dit uitgebreid als volgt. “Zij legden zich ernstig toe op de leer van de apostelen, bleven trouw aan het gemeenschappelijk leven en ijverig in het breken van het brood en in het gebed. Ontzag beving eenieder, want door de apostelen werden vele wonderbare tekenen verricht. Allen die het geloof hadden aangenomen, waren eensgezind en bezaten alles gemeenschappelijk: ze waren gewoon hun bezittingen en goederen te verkopen en die onder allen te verdelen naar ieders behoefte. Dagelijks bezochten ze trouw en eensgezind de tempel, braken het brood in een of ander huis, genoten samen hun voedsel in blijdschap en eenvoud van het hart, loofden God en stonden bij het hele volk in de gunst.”
Ik haal even het gemeenschappelijk bezit naar voor. Een hoog ideaal en het zou ook een aparte conferentie vragen om hier dieper op in te gaan. Maar het is onmiskenbaar zo dat voor Lucas is de gemeenschap (de koinonia) ook een gemeenschap is van goederen (koina). Hij herhaalt het korter in Hand. 4,32 : “De menigte die het geloof had aangenomen was één van hart en ziel en er was niemand die iets van zijn bezittingen zijn eigendom noemde, integendeel zij bezaten alles gemeenschappelijk”. Lucas houdt die dimensies echt samen. Net zoals in zijn evangelie het woord arme gaat over de economisch armen en de eenvoudigen van hart.
En ook in de traditie van de kerk heeft de sociale en maatschappelijke dimensie van christen zijn weg gevonden, tot in de sociale leer vandaag, die voortdurend verder denkt over de vraag: “Hoe bouwen we een samenleving uit waarin iedereen tot zijn recht komt?” In zijn recentste sociale brief Fratelli tutti – Allen broeders en zusters - voegt paus Franciscus daar een uitdagend beeld aan toe voor de kerk en de hele wereld na corona: wij zijn één mensenfamilie in één gemeenschappelijk huis en we hebben allen dezelfde waardigheid. Het heeft ons bij Attent gestimuleerd om op 18 december dit jaar een Trefdag te houden onder het thema “Allen van dezelfde w-aarde. Met de smaak van het evangelie ons concreet inspannen voor een betere wereld.”
De stellingen, tenslotte, zijn deze:
- “Kerk na corona” versterkt dringend de inzet voor de meest kwetsbare groepen - ook de zorg voor ons gemeenschappelijk huis.
- Kerk na corona gaat, vanuit de menselijke waardigheid, vrijmoedig partnerschappen aan.
Bronnen:
* Thijs Tromp en Erica Meijers. Diaconaal werk tijdens de tweede Coronagolf. Artikel en link naar rapport https://netwerkdak.nl/nieuws/diaconaal-werk-tijdens-de-tweede-coronagolf/ (geraadpleegd 15/06/2021)
* Matthias Sellmann. Parochie van de toekomst. 7 uitdagingen. Halewijn, 2021. 69 blz.
