Op de Trefdag van Attent van 25 maart 2023 onder de titel "Presentie: Samen mens worden" vertelden Ina Koeman en Mia Dickmans beurtelings wat presentie voor hen is en hoe ze er mee omgaan.
Ina Koeman, geboren in het Nederlandse Zaandam, raakte verbonden aan het Protestants Sociaal Centrum in Antwerpen, eerst als coördinator, daarna als stadspredikant. Ze richtte zich vooral op de mensen waar het in presentie om te doen is: mensen aan de rafelrand van de maatschappij. Bij gelegenheid van haar pensioen stelde de protestantse kerk een ‘Presentieprijs’ in die haar naam kreeg. Mia Dickmans, sociaal werker en gezinswetenschapper was docent en praktijklector op UCLL en is vormingswerker Presentie. Ze is nu actief als voogd van Niet Begeleide Minderjarige Vluchtelingen en coördineert een buddyproject voor Anderstalige Nieuwkomers in Tienen.
Mia Dickmans begeleidde ook die studenten die een stage van zes maanden deden in Brazilië. Ze hoorde hoe ze er worstelden met de vraag: “Wat doen we hier eigenlijk?” Ze waren bezig om de taal te leren. Ze leefden in een gastgezin en in de buurten. Maar wat ze nu konden ‘doen’ om er een verschil te maken: dat was voor hen niet duidelijk. Het zette Mia aan op zoek te gaan naar wat het aanwezig zijn van studenten in kwetsbare wijken in Brazilië kon betekenen. Ze ontdekte de presentietheorie van Andries Baart, die de daarop volgende jaren zelf de voorbereidende sessies kwam geven aan studenten die op buitenlandse stage trokken. Want, wat studenten in Brazilië meemaakten, bleek perfect te passen bij presentie. Mia licht dit verder toe.
RELATIE
Vooreerst is er het belang van de relatie: hoe kom je echt in relatie met mensen en komt verbinding tot stand? Lukken studenten er in om zich bewust te worden van hoe ze de situaties daar waarnemen, welke interpretaties hen verhinderen om “open in ontvankelijk” waar te nemen, zodat ze echt betrokken geraken op de mensen daar? In de presentie staat ook niet het “probleemoplossend werken centraal, maar wel het aansluiten bij en afstemmen op de mensen voor je. Dat vraagt ook dat niet holderdebolder te werk wordt gegaan, maar de tijd wordt genomen, om die zo open mogelijke houding aan te nemen, die het geheel kan zien. In zo’n situaties van kwetsbaarheid doen studenten ook de ervaring op dat ze er helemaal niets aan kunnen doen. Maar er is één doen dat blijft: blijven luisteren, trouw mensen nabij blijven. Op zich een hele oefening van zich richten op de ander, wat vandaag de dag nog sterker onder druk staat, door het grotere belang van “zelfzorg”. Dat kan leiden tot afstand nemen, terwijl presentie beoogt om echt verbinding tot stand te brengen. En zo’n verbinding doet ook wat met de presentiebeoefenaar zelf. Presentie brengt je in beweging, verandert je. Zo hebben enkele studenten hun exposure-ervaring nooit meer los gelaten en er hun verdere leven op gebouwd, bijvoorbeeld door straathoekwerker in Brussel te worden, of door ginder definitief te gaan werken en wonen.
Ina Koeman bevestigt het belang van langdurig trouw blijven aan mensen. Die trouw leidt tot de wederzijdse ervaring dat je beiden meer mens wordt. De ander maakt je leven anders. Ze vertelt over Marc die op de duur gewoon bij de familie ging bij horen. Dat zijn de mooie, ontroerende verhalen. Ze nemen niet weg dat presentie soms ook heel hard is en rauw. Om presentie te blijven beoefenen is het daarom ook goed dat je een team hebt, voegt Ina toe. Je hoeft immers als presentiewerker niet alles zelf te dragen. Een teamgenoot kan het van je over nemen, als het voor jou te zwaar wordt. Ina brengt de term “professioneel graag zien” aan, als houding die leidt tot wat Andries Baart noemt: een “vriendachtige manier” van omgaan met elkaar. Deze vriendachtige manier is soms niet meer te scheiden van een echte vriendschappen. En in ieder geval is het zo getuigt Ina, dat deze relaties haar uiteindelijk hebben gemaakt toe wie ze is.
PRESENT STELLEN
Vervolgens wijst ze op het belang van “present stellen”. Je blijft niet alleen de ander nabij, je komt ook voor de ander op. In het boek “Presentie: Samen mens worden” kan je bijvoorbeeld lezen hoe presentiebeoefenaar Ilse Dupont er in de kathedraal in slaagde om te verkrijgen dat één vrouw die tijdens de corona-maatregel van maximum 15 aanwezigen in de kerk haar fiets binnen mocht zetten in de kathedraal. Ze durfde niet met de tram komen, uit besmettingsangst, maar durfde ook haar elektrische fiets niet buiten laten staan. In de kathedraal geldt echter de regel dat er geen fietsen binnen mogen staan. Maar die regel betekende in de praktijk dat die vrouw gewoon niet zou kunnen komen. Die gevolgen tonen: dat is present stellen. Een ander voorbeeld, ook in het boek opgenomen is het hele present stellen dat op gang kwam nadat twee dakloze mannen overleden door de kou in de fietsenparking Astrid bij het Centraal Station. Het zijn twee voorbeelden die aantonen dat presentie wel degelijk een maatschappelijk belang heeft, omdat presentie concreet uitdaagt om meer aandacht te hebben voor al wie in de ogen van de samenleving niet van tel is, of “sociaal overbodig is, zoals Andries Baart dit noemt.
Mia vervolgt met het belang van ‘exposure’ of de onderdompeling in de zo andere leefwereld van de ander. Ze noemt het een oefening in “zien, horen en zwijgen”, waarbij vooral het zwijgen dubbel telt. Zo zien en horen leidt ertoe dat je zelf van binnen een beetje ‘leeg’ wordt. Het is een leegte die aan drie werelden raakt: je eigen leefwereld, de leefwereld van de ander(en), maar ook aan je reflectiewereld, aan hoe je naar de dingen kijkt. Exposure zet veel in beweging, verandert je denken over de wereld. Exposure kan groots zijn, zoals een buitenlandse stage, maar kan ook in heel kleine gebeurtenissen. Ze geeft als voorbeeld dat ze meeging met een vrouw naar het ziekenhuis. De vrouw was er nog nooit geweest, en was wat bang dat ze niet ging vinden waar ze moest zijn. Er bleken werken te zijn aan de ingang van het ziekenhuis. Om binnen te geraken, moest iedereen een heel parcours door, een waar doolhof. Zo raakte Mia ook zelf de kluts kwijt: een kleine exposure in de leefwereld van de vrouw die ze begeleidde… Ina haakt in dat dit een belangrijk element in exposure is, namelijk wanneer je jezelf echt de vraag kan stellen: hoe voel ik me erbij? Wat dat betreft voegt ze toe dat de wereld in Borgerhout voor haar in het begin een grote exposure-ervaring was, maar dat ze de omgeving nu als de gewone leefwereld ervaart.
FATSOENLIJKE SAMENLEVING
Is presentie dan een houding, een attitude? Ja. Maar er is meer. Want door die houding spreekt presentie bij de ander diens waardigheid opnieuw aan. Aandachtige aanwezigheid legt bij ander niet alleen bloot met welke problemen hij of zij worstelt, maar worden ook de hulpbronnen die de ander heeft om het leven aan te kunnen aangeboord. Die hulpbronnen kunnen sterker naar voor worden gehaald. Presentie leert dat iedereen kracht heeft en talent. En zo leidt presentie er toe dat het ‘sociaal kapitaal’ groter wordt.
Ina voegt toe dat in presentie ook basisfilosofie terug te vinden is. Ze wijst op Martin Buber die schreef dat het ‘ik’ verandert door het ‘jij’ van de ander. Ze noemt Levinas die schreef dat het niet gaat om ‘begrijpen’. Je kan de ander nooit vastgrijpen. Het gelaat van de ander verwijst steeds verder, en toont ons ook God.
Tenslotte wijst ze er op dat presentie een culturele tegenbeweging op gang brengt, die het werken aan een meer rechtvaardige samenleving voedt. Andries Baart voegt toe dat voorafgaand aan het tot stand brengen van een meer rechtvaardige samenleving, er alvast gewerkt kan worden aan een ‘fatsoenlijke’ samenleving. Die is dan nog niet rechtvaardig, maar lukt er dan bijvoorbeeld toch al om een aantal onrechtvaardigheden aan te pakken. Zo kan je bijvoorbeeld aanvoeren dat het in ieder geval niet fatsoenlijk is dat mensen in ons land op straat moeten slapen.
Redacteur: Rita Boeren
