Suïcidesignalen herkennen en het gesprek aangaan - Lara Van den Bril
Lara Van den Bril werkt bij centrum geestelijke gezondheidszorg Andante op de dienst suïcidepreventie en geeft in dat kader vorming, meestal van enkele dagen. Voor de deelnemers aan de sessie reikt ze handvaten aan om het gesprek aan te gaan met mensen die ofwel letterlijk zeggen dat ze aan zelfdoding denken of waarvan je het gevoel hebt dat een zelfmoordgedachte speelt.
Omdat België, vergeleken met de andere Europese landen erg hoge zelfmoordcijfers is, is het ook niet ondenkbaar dat we met het thema wel eens in aanraking zullen komen, ofwel in de privésfeer, ofwel in de werkomgeving. Daarom start Lara met een slide uit de veiligheidsregels in een vliegtuig, die ook hier erg van toepassing zijn: je kan pas goed voor een ander zorgen, als je eerst voor jezelf zorgt. Ze nodigt de deelnemers uit een signaal te geven, wanneer haar toelichting te dichtbij komt of even gewoon het lokaal te verlaten.
Horen, zien en niet zwijgen
De tweede kernachtige boodschap bij de vraag “hoe kan je aan preventie van zelfmoord doen”, luidt: door te horen, zien en vooral niet te zwijgen. Als je het gevoel krijgt dat het echt niet goed gaat moet iemand, doe je – zeker als professional – er altijd goed aan de vraag te stellen: Ben jij aan zelfmoord aan het denken of is het dat niet?” Wanneer het een naaste betreft, is die vraag veel pijnlijker om te stellen.
Iemand die aan zelfmoord denkt, kan je je het best voorstellen als iemand die denkt dat hij/zij alles kwijt is, het gevoel heeft compleet klem te zitten, ondanks alles wat hij/zij de laatste maanden of jaren geprobeerd heeft om de problemen toch opgelost te krijgen. Maar omdat niets werkte, ziet men geen uitweg meer of denkt men dat er niets aan te doen is en ook dat er niemand meer is die kan helpen.
Tegenover die afschuwelijke gevoelens van eenzaamheid is er maar één tegengewicht en dat is: iemand die contact maakt, de hand reikt, de vraag stelt, het gesprek aangaat en verbinding maakt.
Vanzelfsprekend is dat niet en er zijn ook geen feilloze recepten. Het is eerder stilstaan bij de vraag: wat kunnen we – mogelijks – doen. Wie het al eens heeft meegemaakt heeft misschien ook al gedacht: ik heb dingen verkeerd gedaan of niet gedaan. Lara Van den Bril zegt duidelijk: het is belangrijk dat iedereen beseft dat hij/zij op het moment zelf, met de informatie die men had, gedaan heeft wat mogelijk is geweest. Dat moet je voor ogen houden, als we hier het preventieve centraal stellen.
Basishouding
Wat is de basishouding? Er is er geen andere, dan die ook in andere moeilijke, pittige gesprekken nodig is: luisteren, begrip tonen, naast iemand gaan zitten, wat achteroverleunen en het gesprek aangaan, geduldig zijn. Niet proberen om direct dingen op te lossen of de idee aan zelfmoord weg te willen nemen, maar gewoon luisteren, om te horen wat maakt dat hij/zij nu daaraan denkt? En daarover in gesprek gaan.
Als je het gesprek aangaat, benoem je wat je ziet, merkt, voelt, hoort. Je kan iets zeggen als “Ik voel, hoor precies bij u dat u zich verdrietiger voelt de laatste dagen” Of: “dat u meer huilt, meer ruzie zoekt met mensen die eigenlijk wel belangrijk zijn voor u”. En dan de vraag stellen: “denk jij aan zelfdoding, of is het dat niet. En dan zal de ander ofwel zeggen: inderdaad, ofwel zeggen: neen, neen, zo diep zit ik nu ook weer niet.
Als je daarin voldoende geluisterd hebt, begrip hebt getoond voor het zware lijden, dan kan je vragen: “Wat zou jij nu het liefste hebben wat ik met die informatie doe? Wat zou jij het liefste hebben dat er nu gebeurt?” Beloof geen geheimhouding, zeg dat je het zelf ook nodig hebt om er iemand over te praten, over wat je nog kan doen om verder te helpen.
Een valkuil is: meteen naar de overkant van de put willen springen. Al is dat menselijk, zeker wanneer het om iemand gaat die je graag ziet. Dan wil je zo snel mogelijk in actie komen, om te voorkomen dat iemand tot zelfmoord komt. Maar hoe paradoxaal dat ook klinkt, om aan preventie te doen is het net nodig om extra veel mentale ruimte geven aan het thema, om met respect te blijven kijken. De gedachte aan zelfmoord is de laatste uitgang, de nooduitgang die iemand nog ziet. Mensen die zeggen dat ze zelfmoord willen plegen, willen doorgaans niet dood, maar willen een andere situatie voor zichzelf, willen weg van de ondraaglijke zware pijn op dat moment. Ze hebben schrik dat die pijn nooit zal weggaan. Ze hebben geen controle. En als je hun enige nooduitgang wil afsluiten of onmogelijk wil maken, verhoog je hun gevoel van paniek en eigenlijk ook het risico op zelfdoding. Dat alles is heel belangrijk om te onthouden.
Signalen herkennen
Vervolgens vraagt ze aan de deelnemers: hebben jullie al zo’n gesprekken gehad en signalen gemerkt? Meerdere mensen brengen ervaringen binnen en Lara bevestigt mogelijke signalen: destructieve gedachten, een depressie. Ze vervolgt dat het ook essentieel is te weten dat één derde van de mensen die een zelfmoord overwegen, geen enkel signaal geeft. En als er geen signaal is, is het niet mogelijk om de vraag te stellen, het gesprek aan te gaan. Ook kan het gebeuren dat iemand een datum heeft bepaald en een plan heeft gemaakt. Dat kan wat rust brengen, zodat de omgeving de indruk krijgt dat het wat beter gaat.
Soms gaan er zelfdoding ook pogingen vooraf. Dat toont dat het proces dat mensen doormaken, lang is. Het duurt gemiddeld twee en half jaar. Het overgrote deel van die tijd blijven de gedachten totaal onder de radar en komt er geen enkel signaal voor anderen. Het hele proces speelt zich volledig inwendig af.
Wie mensen begeleidt, doet meer ervaring op en dat maakt dat de grens waarop de radar begint te werken, wat kan worden verlaagd.
Het doel van de vraag stellen is: het gesprek aangaan. En het maakt wel een verschil als je in een professionele context staat: voor familielid is het zoveel pijnlijker om de vraag te stellen en ook om toegelaten te worden als gesprekspartner. En wat vanuit de preventie ook kan worden gezegd en geprobeerd, een garantie dat het kan gestopt worden, is er niet. Want iedere persoon is anders. Maar in vele gevallen is het wel omkeerbaar.
Hoe interpreteer je een zelfmoordpoging? Een poging is meestal een opperste uiting van de crisis, een duidelijk signaal, dat vertaald wil zeggen: “ik weet het echt niet meer”, “ik krijg de dingen voor mezelf niet meer opgelost”, “help me, wat moet ik doen, het lijden is zo immens”. Na zo’n signaal volgt vaak even een periode van rust. Het menselijk lichaam kan ook niet altijd in crisis blijven.
Mensen die heel verbaal zijn, zullen het snel zeggen wanneer het niet goed met hen gaat. Dat zijn nog de gemakkelijkste personen. Maar zo’n mensen zijn er heel weinig. Meestal tonen mensen het in gedrag, of in vage gedachten. De kenmerken zijn ook dezelfde als die gelinkt zijn aan een depressie. Als je iemand ziet met een sombere stemming, is dat niet zo dat die denkt aan zelfmoord. Je zal ernaar moeten polsen. Kenmerken van een depressie zijn: te veel eten, te weinig eten, moe zijn, niet kunnen slapen, te veel slapen… Er zijn ook mensen die plots heel boos worden, ruzie beginnen maken, terwijl je dat van die persoon niet gewend bent. Of iemand begint te roepen of te stelen, of zich roekeloos gedragen.
Meer specifieke signalen zijn: een vermeerderd alcohol- of druggebruik, omdat deze middelen de drempel verlagen naar effectief plannen te beginnen maken. Het maken van plannen is ook een duidelijk signaal, maar ook daar weet je vaak niets van.
Benoemen
Samengevat raadt Lara Van den Bril aan om alert te zijn voor plotse gedragsveranderingen en te benoemen wat je ziet: “ik merk dat je de laatste tijd verdrietiger bent” “ik merk dat je de laatste tijd bozer wordt”, om dat te vragen: “wat is er aan de hand?” “Wil je iets meer vertellen?” En als het gesprek begint en je merkt dat het verdriet groter is, vraag dan: “betekent dit ook dat je aan de dood denkt?” En dan ook de vervolgvraag: “denk je aan zelfmoord?” In de professionele hulpverlening worden mensen zelden boos bij die vraag, omdat je met mensen werkt, die de stap naar hulp hebben gezet.
Maar als mensen nooit hulp hebben gezocht en ook bij een naaste of een bezoek altijd een gesprek afwijzen en blijven zeggen: “neen, neen, alles gaat goed” dan is het gevoel van onmacht enorm groot. Je wil dichterbij komen, maar je raakt niet door de muur. En je kan inderdaad niet meer doen dan benoemen wat je ziet. De ander kan het gesprek aangaan of niet. Je kan het er niet uitsleuren. Dat maakt alles nogmaals superduidelijk: je kan niet meer doen dan je hand reiken. De ander moet de aangereikte hand willen aannemen. Er is geen ultiem recept, ook al wil je je naasten zo graag helpen.
Het is heel menselijk om aan mensen die je graag ziet, die denken aan zelfmoord, te reageren met: “doe het niet”, “dat kun je je familie toch niet aandoen”. Maar dit kan het gesprek eerder stilleggen, dan het op gang brengen. Als het kan, zeg iets als: “ik schrik er enorm van” “Ik ben niet in staat om daar nu op te reageren, want dat raakt mij zo, ik heb eventjes tijd nodig, maar ik wil er verder met jou over spreken.”
Mensen die denken aan zelfdoding zitten vaak in een soort tunnel, waardoor ze niet meer voelen dat er waardevolle dingen in hun leven zijn, dat er mensen die van hen houden. Ze zitten zo vast in hun hoofd, dat je daar op afketst. Soms lukt het niet om verbinding te maken.
Taboe doorbreken
Tenslotte vraagt een deelnemer: Waarom is er bij ons zo’n hoog aantal zelfdodingen? Lara laat hen meezoeken waarom het in Nederland zoveel beter gaat. Al vlot vallen belangrijke puzzelstukjes op hun plaats: de praatcultuur, het recht voor de raap spreken. In onze samenleving is alles wat verdrietig en moeilijk is, taboe. Ook het durven zoeken van psychologische hulp, wordt als taboe ervaren. Tenslotte is in Nederland is de geestelijke gezondheidszorg ook beter opgebouwd.
Vlamingen zijn echte “binnenfretters”. Zoveel onderzoeken hebben echter aangetoond dat praten werkt, dat het oplucht en dat praten je het gevoel kan geven dat je er echt niet alleen voor staat. Een filmpje (3’25) uit Nederland toont dat heel goed aan. Het is gemaakt door de Nederlandse hulplijn “113 Zelfmoordpreventie | Denk je aan zelfmoord?” wordt als volgt toegelicht:
“Jaarlijks hebben een half miljoen Nederlanders gedachten over zelfmoord. En komen daar bijna allemaal weer uit. Met de steun van de mensen om hen heen. Of van een hulpverlener. De weg uit de tunnel begint vaak met het maken van contact en het stellen van een vraag. Denk je aan zelfmoord? Of met het uitspreken van een simpele zin. Het gaat niet goed met me. Ik denk aan zelfmoord. Wil je naar me luisteren? Veel van de overlevenden zijn blij dat zij na een zelfmoordpoging nog leven en hebben ervaren dat hulp helpt. Praten helpt echt als je het moeilijk hebt. Maar, het is ook fijn als een ander naar jouw gedachten vraagt.”
Het filmpje kan je hieronder bekijken.
Meer informatie
