Op maandag 11 oktober 2021 vond op het Theologisch en Pastoraal Centrum de Diocesane avond voor verkondiging plaats. Onder het Missio-thema “Geloof doet delen” met als campagneland India werd ook ingegaan op de band tussen verkondiging en ecologie, vanuit de vraag: hoe delen we de zorg voor de schepping? Rita Boeren gaf een toelichting. Twee videogetuigenissen gaven praktijkvoorbeelden vanuit de ecokerk-campagne “’Met een 7-sprong naar integrale ecologie”.
“Schepping” is niet gewoon maar het christelijk woord voor de aarde. Het is geen synoniem. Schepping verwijst naar een drievoudige relatie: de relatie met God – de relatie met de medemens – de relatie met de aarde. In ons geloof zijn dit de drie vitale relaties waar het om gaat. Volgens de Bijbel werden deze relaties na een paradijselijk begin al snel verbroken. Met alle gevolgen van dien. Deze bijdrage focust in het bijzonder op de relatie met de aarde.
Een belangrijk document voor de zorg voor de schepping is de encycliek Laudato Si (uit 2015)/ Paus Franciscus schrijft: (LS 67): “Het is belangrijk de Bijbelse teksten in hun context te lezen, met de geëigende hermeneutiek, en zich te herinneren dat we uitgenodigd worden om de tuin van de wereld te bewerken en er voor te zorgen. En dat is: beschermen, in stand houden, verzorgen, bewaken, en haar draagkracht ook voor toekomstige generaties te verzekeren.”
Sociale leer en corebusiness
Laudato Si staat helemaal in de lijn van het “sociale denken” van de kerk, dat gaat over de aanwezigheid van de kerk in de wereld, in de samenleving. In een recent interview in Tertio (22 september) zegt hoofdredacteur Emmanuel Van Lierde dat paus Franciscus effectief begaan is met de grote uitdagingen van onze tijd, maar dat het hem ook de kritiek oplevert te weinig over God te spreken. En dan vraagt hij aan kardinaal De Kesel: Verwaarloost hij zijn ‘corebusiness’?”
De kardinaal antwoordt dat paus Franciscus in Laudato Si en Fratelli Tutti wel degelijk vertrekt vanuit een bijbels fundament. Juist omdat God de Schepper en Vader van alle mensen is, moeten we begaan zijn met de anderen en met de schepping. Paus Franciscus vertrekt niet vanuit neutraliteit, maar vanuit een vanuit een christelijke visie, en wel zo dat hij met iedereen in dialoog wil gaan.
De kardinaal vervolgt: “Franciscus sluit daarmee aan bij de intuïties van het Tweede Vaticaans Concilie: dat de kerk zich niet moet opsluiten in zichzelf, maar moet openstaan voor wat in de wereld gebeurt. De kerk zoekt de tekenen van de tijd te verstaan, wat ons trouwens helpt om ook het evangelie beter te begrijpen. Wat ik bedoel, is dat vanuit een open blik op de wereld ook de Bijbel opnieuw tot spreken komt. Zo maakt het milieuprobleem ons gevoelig voor hoe je “de aarde onderwerpen” uit Genesis dient te verstaan. Zoals de wereld ons de Bijbel beter helpt te begrijpen, zo kunnen we vanuit de Bijbel onze actuele problemen beter vatten, en onderscheiden waar het nu op aan komt. Het is een wisselwerking, waaruit opnieuw blijkt dat het geloof ons naar de wereld drijft, en allesbehalve een privézaak is.”
Pijnlijk bewust worden
Hoe zullen we dan spreken over de “relatie met de aarde”, de zorg voor de schepping? We zijn ondertussen 6 jaar na Laudato Si. En er is veel gebeurd. Als je nu een publiek polst over zorg voor de schepping en Ecokerk, dan zegt men: “Iedereen weet nu toch dat er een probleem is met het klimaat.” En dat klopt wel. Maar toch is er iets vreemds aan de hand met het ‘weten dat er een probleem is’. Na de overstromingen deze zomer in Wallonië kwam er onmiddellijk, massaal actie op gang. We reageren dus wel degelijk met actie op rampen! Maar na elk rapport van klimaatwetenschappers, over de toenemende milieu- en klimaatcrisissen, gebeurt er….weinig. Vanwaar het verschil? Ik vraag me dat echt af.
Iemand als Pieter Boussemaere – ateur van ‘10 klimaatacties die werken’ - zegt dat de manier waarop de klimaatcrisis wordt benaderd belangrijk is, dat het misschien kan helpen om bepaalde woorden niet meer te gebruiken, omdat mensen zich afsluiten bij het horen van woorden als klimaatopwarming, duurzaamheid,… Volop gaan voor een positief spreken over oplossingen kan verlamming en defaitisme voorkomen. Maar hij voegt toe dat een naïef – te positief – verhaal vertellen, ook niet werkt. Want dan ondergraaf je de ruwe realiteit en krijg je ook een te late en te slappe klimaatactie. Het is dus echt een vraag: Hoe kunnen we spreken, wat kunnen we doen om de acties die nodig zijn niet te slap en te laat te laten zijn?
Voor paus Franciscus is het overigens niet zo dat een confrontatie met de realiteit enkel maar tot verlamming en defaitisme leidt. In hoofdstuk 1 somt hij op welke problemen en vragen we niet meer onder de mat mogen vegen: vervuiling en klimaatverandering, gebrek aan zuiver water, teloorgang van de biodiversiteit, de negatieve effecten op het menselijk leven, de wereldwijde ongelijkheid en de zwakke reacties om van koers te veranderen. Waarom somt hij dit allemaal op? (LS 19) “Niet om informatie te verzamelen of onze nieuwsgierigheid te bevredigen, maar wel dat wij ons pijnlijk bewust worden van wat er in de wereld gebeurt zodat we ons dit persoonlijk aantrekken en leren inzien wat ieder van ons eraan kan doen.”. Het lijden van de aarde, ja, de schreeuw van de aarde, moet ons raken, in onze buik, zodat we het niet langer kunnen aanzien én handelen. Dit is trouwens dé kern van hoe ‘barmhartigheid’ werkt.
“Geraakt worden” is zoveel méér dan “weten dat er een probleem is”. Paus Franciscus schrijft in het boek ‘Laat ons dromen’ dat de realiteit van de klimaatverandering bij hem geleidelijk begon door dringen in 2007. Hij vernam onder meer dat een leider van een eilandje in de Zuidelijke Stille Oceaan grond had gekocht op Samoa, om daar met zijn volk te kunnen gaan wonen, als het eiland door een stijgende zeespiegel zal verdwenen zijn.
Ik wil het ook hier vragen: wanneer en hoe ben jij je er “pijnlijk bewust van geworden” van wat er met de aarde - ons gemeenschappelijk huis - aan de hand is?
Mensheid veranderen
Ik denk dat paus Franciscus ook een punt heeft wanneer hij schrijft: “In veel zaken moet de koers opnieuw worden bepaald, maar voor alles moet de mensheid veranderen. Het ontbreekt aan het bewustzijn van een gemeenschappelijke oorsprong, een elkaar toebehoren en een door allen gedeelde toekomst.” Elders in de encycliek noemt hij dit integrale ecologie – alles is met elkaar verbonden.
Alles is met elkaar verbonden. Dat zinnetje moet nog veel dieper doordringen. Want zo zien we de dingen niet. Met de Verlichting leerden we “wetenschappelijk” denken - oorzaak- gevolg, natuur-cultuur, mens-natuur - en hebben we veel specialisatie, onderscheid en verschillen aangebracht. Bruno Latour, wetenschapssocioloog zegt in “Oog in oog met Gaia. Acht lezingen over het nieuwe klimaatregime” dat Galileï heeft gezien dat planeten bewegen. Dat was toen revolutionair. Maar Galileï heeft niet gezien dat planeten ook een gedrag hebben. "Planeten en dingen hebben een gedrag". Dat is de revolutie en de nieuwe realiteit waar we nu in zitten.
We hebben zo lang gedacht dat de natuur vooral uit ‘dingen’ bestond: grond, lucht, water,... Maar we zien nu dat de 'dingen' niet stabiel zijn, dat het organismen zijn die retro-ageren (antwoorden, een gedrag vertonen) op het ‘in bezit nemen van alles’ door de mens.
Op een complexe wijze past elk organisme de omgeving aan en past zich omgekeerd ook aan de omgeving aan, en dit in ‘feedbackloops’, niet eenvoudig als oorzaak-gevolg. De verwevenheid tussen organisme en omgeving is bovendien zo sterk dat het ook niet langer mogelijk is – voor de huidige wetenschappen - om duidelijk te zeggen waar het ene begint en het andere eindigt.
En dat geldt ook voor ons. De mens (nog) apart denken van natuur, houdt ons onvoldoende met de voeten op/in de grond. Latour stelt voor onszelf voortaan te omschrijven als “aardlingen”. Aardlingen, die geweldig veel druk zetten op de omgevingen van andere soorten aardlingen.
Diepgaand veranderen
Maakt ‘anders denken’ zoveel verschil? LS 215. “Als men wil komen tot diepgaande veranderingen, moet men voor ogen houden dat denkmodellen werkelijk van invloed zijn op gedrag. De opvoeding zal ondoelmatig zijn en alle krachtinspanningen onvruchtbaar, als men er geen zorg voor draagt ook een nieuw mensbeeld te ontwikkelen en een nieuwe visie op het leven, de maatschappij en de relatie met de natuur”.
We hebben diepgaande veranderingen nodig, want die zullen ons toe aanzetten dat we ons terugtrekken uit alle planetaire grenzen die we overschreden hebben en nog verder blijven overschrijden.
Geloof kan ons die diepgaande verandering bieden. LS 216. “Wij moeten erkennen dat wij christenen niet altijd de rijkdom die God de Kerk heeft geschonken, hebben vergaard en vrucht hebben laten dragen. Een rijkdom waarbij spiritualiteit niet los staat van het eigen lichaam, noch van de natuur of de werkelijkheden van deze wereld. Maar zij leeft hiermee en hierin, in verbondenheid met alles wat ons omringt. De roeping behoeders van Gods werk te zijn, praktisch handen en voeten te geven, vormt een wezenlijk onderdeel van een deugdzaam bestaan. Het is niet iets vrijblijvends en evenmin een secundair aspect van de christelijke ervaring”.
“Het is echter niet voldoende dat het individu zich betert om een zo complexe situatie als waarmee de huidige wereld wordt geconfronteerd, op te lossen. Op maatschappelijke problemen moet men reageren met sociale netwerken, met gezamenlijke actie.”
Dit laatste zinnetje is precies de motivatie voor Ecokerk. Een jaarlijkse campagne roept uitdrukkelijk op tot persoonlijke en gezamenlijke actie. Dit jaar nodigen we uit om de “7-sprong te maken naar integrale ecologie”. Hoe dit in de praktijk verloopt, kan u bekijken via onderstaande youtube-filmpje.
