Stilstaan bij pastorale ketenzorg en de krachten bundelen
Priesters, leken en vrijwilligers, pastores, pastorale animatoren en tal van pastorale medewerkers in onze zorgcentra werken elk op hun eigen manier op dat ene grote terrein van de pastoraal: menselijke nabijheid geven vanuit een christelijke inspiratie. Dit werk brengt hen van de parochie naar de zorgvoorziening, of naar hen die even in een zorgvoorziening werden opgenomen en terug thuis zijn. Pastores in de zorg en plaatselijke parochiepriesters of geëngageerde leken kennen elkaar in de regel vanwege bijvoorbeeld vieringen in het woonzorgcentrum, ontmoetingen in de gang van het ziekenhuis of vergaderingen op het niveau van de parochie of het dekenaat. Heel wat informele contacten maken de verbinding tussen parochie en voorziening, vaak zonder er veel bij stil te staan. Dergelijke contacten zijn belangrijk, maar camoufleren dat in de praktijk dikwijls het probleem is dat men elkaars werk onvoldoende kent. Door elkaar te leren kennen en de krachten te bundelen kan men elkaar in de pastorale opdracht versterken.
De zorgvoorzieningen treden naar buiten
Enkele maatschappelijke verschuivingen maken het bundelen van krachten in pastorale zorg nog meer een noodzaak. Eén daarvan is de vermaatschappelijking van de zorg. Jo Van Deurzen omschrijft het als volgt: Vermaatschappelijking van de zorg verwijst naar het streven om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met gedrags- en emotionele problemen, mensen die in armoede leven, … met al hun mogelijkheden en kwetsbaarheden een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij waar nodig te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen."[1]
“Echte vermaatschappelijking van de zorg betekent dat de zorg voor mekaar deel uitmaakt van de samenleving en daar niet buiten staat.” (Eddy van Tilt)
Vermaatschappelijking zien we opduiken als beleidsprincipe voor alle welzijns- en zorgsectoren. Het gaat om een zorgmodel dat bestaat uit een creatief samenspel tussen zo maximaal mogelijk zelfredzame mensen, hun gezins- en sociale context, het vrijwilligerswerk, en de reguliere en de gespecialiseerde professionele hulp. Het gaat gepaard met twee verschuivingen: van een aanbodgestuurde en gefragmenteerde zorg naar een persoonsgerichte en geïntegreerde zorg; en van de huidige concepten ‘ziekte en genezing’ naar een focus op ‘gezondheid en gedrag’. Het referentiekader is, zoals Peter Degadt, voormalig gedelegeerd bestuurder van Zorgnet-Icuro, aangaf, de personalistische ethiek, met eerbied voor de menselijke persoon in zijn totaliteit, voor uniciteit en gelijkwaardigheid. De traditionele opsplitsing tussen zorg en welzijn vervaagt en kernbegrippen in nieuwe denken zijn autonomie, zelfbeschikking en kwaliteit van leven. Er wordt ingezet op de eigen verantwoordelijkheid van mensen voor het eigen leven, ingezet op het maximaal verhogen van zelfredzaamheid en een verdere deelname aan de samenleving wordt gepromoot.
Vermaatschappelijking van de zorg als kans
Uitgedaagd als mens
De vermaatschappelijking van de zorg daagt ons uit als mens, als medemens. Het kan pas slagen als er een samenleving is waarin mensen bereid zijn zich te engageren voor de kwetsbare ander. Eerder dan een ‘doe het zelf’ samenleving kan er gewerkt worden aan een ‘doe het samen’ samenleving waarin men zowel recht heeft op zorg als recht op het mogen verzorgen. Er is een groeiend besef dat maatschappelijk en persoonlijk welzijn veel meer met engagement en tussenmenselijke zorgzaamheid gerealiseerd kan worden, dan via wetten of beleidsplannen van een overheid.
Zorg wordt niet langer iets van professionals, iets dat men uitbesteedt, maar opnieuw iets van het gewone menselijke leven, waarbij in een samenspel met zorgaanbieders en een zorgzame overheid, mensen zorgverantwoordelijkheden opnemen op een wijze die het leven verrijkt voor zowel de persoon die zorg ontvangt als hij of zij die het geeft. In zorgrelaties betekenen mensen iets voor elkaar, (h)erkent en aanvaardt men dat kwetsbaarheid een deel is van het leven, voelt men zich betrokken op elkaar, heeft men vertrouwen in elkaar.
Risico’s en schaduwkanten
Maar, terecht waarschuwen sommige stemmen in de media dat vermaatschappelijking van de zorg risico’s inhoudt, zeker als de drijfveer louter budgettair is. Sommigen vinden het wereldvreemd, naief, utopisch. Anderen wijzen erop dat het beroep op de zelfredzaamheid in bepaalde situaties een uitsluitingsmechanisme kan vormen: wat gebeurt er met de meest kwetsbare en gemarginaliseerde mensen die niet over een dragend netwerk beschikken? Of nog, de afhankelijkheid van professionele zorg kan omslaan in een afhankelijkheid van mantelzorg, met ook daar de mogelijkheid van mishandeling en vereenzaming, met schaamte om zorg te vragen en angst tot last te zijn van de eigen omgeving. En voor hen die geen netwerk hebben, loert eenzaamheid om de hoek. In plaats van een betekenisvoller leven krijgt men dan juist een verschraling van het leven en van de zorg voor zorgafhankelijke, kwetsbare mensen. Er is, zoals ook klonk op een overleg van vicarissen verantwoordelijk voor Caritas en diaconie in 2017,
“het reële gevaar dat de meest kwetsbare en geïsoleerde mensen het grootste slachtoffer zijn van dit beleid. Wie niet sterk genoeg staat, niet mondig genoeg is, niet voldoende op de hoogte van zijn rechten, die dreigt uit de boot te vallen”[2].
Uitgedaagd als kerkgemeenschap
Toch is deze trend naar een vermaatschappelijking van de zorg vanuit een gelovig perspectief sterk te verwelkomen. De belofte van het Evangelie is leven ten volle, een belofte die ingaat tegen de verschraling van de samenleving en tegen de verschraling van het individuele leven, zelfs als dit gekenmerkt wordt door lijden, beperking, ziekte en eindigheid. Het roept ons op zo met elkaar om te gaan dat in die betrokkenheid van mensen ten aanzien van elkaar Gods liefdevolle werk zichtbaar wordt en glimpen van het Rijk Gods te ontdekken vallen. Als zij die zwak, ziek, klein zijn van centraal belang zijn voor de kerkgemeenschap (1 Kor 12, 22-25) en als in zwakheid de kracht van God zich manifesteert (1 Kor 17-29) dan is voor de kerkgemeenschap de vermaatschappelijking van de zorg een kans en een opdracht.
Deze opdracht bestaat erin bij te dragen aan het goede in deze tendens door enerzijds mee zorg te dragen voor de zieke thuis of in de voorziening maar anderzijds ook te werken aan inclusie en een gevoel van thuis zijn in de parochie voor mensen met een beperking, voor mensen met een psychische kwetsbaarheid en voor mensen die in de lokale voorzieningen wonen. Een kerk “gericht naar buiten” is echter ook waakzaam, profetisch-kritisch waakzaam ten aanzien van het minder goede of de risico’s in deze tendens. Met andere woorden, een kerk ‘gericht naar buiten’ heeft aandacht voor hen die ook in deze beweging van vermaatschappelijking van de zorg uit de boot vallen.
Op het overleg van de vicarissen Caritas en Diaconie in 2017 werd nagedacht over mogelijke perspectieven en antwoorden vanuit de kerkgemeenschap op de vermaatschappelijking van de zorg. Een pleidooi wordt gehouden voor een vermaatschappelijking van de kerkgemeenschap, waarbij vooral de solidariteit met kwetsbare mensen en een kritisch-profetische waakzaamheid wordt benadrukt, en de oproep klinkt om werk te maken van het wegwerken van tussenschotten tussen territoriale en categoriale pastoraal, tussen voorzieningen, scholen, parochies … om een vruchtbare kruisbestuiving mogelijk te maken.
[1] Jo Van Deurzen, in: De kracht van het engagement. De vermaatschappelijking van de zorg in de dagelijkse praktijk (2013)
[2] Zie https://www.caritas.be/nl/news/pleidooi-voor-de-vermaatschappelijking-van-de-kerkgemeenschap
