De deelnemers aan de Trefdag hadden een aantal vragen gesteld. Die kwamen aan bod in het plenum, dat werd gemodereerd door Luc Braeckmans, voorzitter van Attent.
Wonder als ommekeer
De eerste vraag sloot aan bij een element dat de bisschop had aangebracht, namelijk dat een wonder/mirakel in de bijbel meestal het normale terug mogelijk maakt. Maar, zo wordt opgemerkt, wordt “het normale” in de samenleving niet eerder vanuit machtsverhoudingen bepaald, eerder dan vanuit kwetsbaarheid?
Johan Verstraeten beaamt dat het woord normaal inderdaad in eerste instantie wil zeggen dat het overeenstemt met de opgelegde normen vanuit de eigen cultuur. Daarom zou hij zelf ‘wonder’ eerder invullen als: er ontstaat een mogelijkheid op nieuwe toekomst en op leven. En dat volgt niet altijd de norm. Zo vraagt paus Franciscus in Fratelli Tutti ook om het durven in vraag stellen van onze denkschema’s en om onze comfortzones te durven verlaten.
Eefje van der Linden gaat in op het woord machtsverhoudingen en merkt op dat bij een wonder machtsverhoudingen worden omgekeerd. Ze voegt toe dat wij in ons spreken ons van veel verschillen bewust zijn : tussen man-vrouw, vreemdeling-allochtoon,… maar meestal niet tussen wie de macht heeft en wie kwetsbaar is. Ze geeft één voorbeeld vanuit haar ervaring als gevangenisaalmoezenier. Mannelijke gedetineerden die van een psychiater afhankelijk zijn, omdat het rapport dat die persoon opmaakt het verschil is tussen vrijkomen of niet.
Gie Goris put uit recente publicaties en ziet het spreken over “wonder en normaal” toenemen, maar dan in de context van klimaatcrisis. Normaal verwijst naar de Verlichting die als norm heeft opgeleverd: rationaliteit en het exploiteren van alles, ook de mens die anders is. Als dat niet verandert, kan dat straks existentieel bedreigend worden. Dit veranderen vraagt om het opzoeken en toelaten van het “wonder”, of het heilige. Dat zegt onder meer Karen Armstrong in een boekje dat heel binnenkort verschijnt. Het wonder is dat we ons als mens gelijk maken met andere mensen en deel worden van de planeet, in plaats van die te zien als inerte massa, die er alleen maar is om te worden geëxploiteerd. Dat houdt ook in dat we terug aansluiting vinden bij religieuze inzichten waar we millennia mee hebben geleefd en die we vandaag dringend nodig hebben om morgen te kunnen overleven.
Solidariteit of rechtvaardigheid?
Zijn solidariteit en rechtvaardigheid gewoon onderling verwisselbaar, of hoe verhouden ze zich tot elkaar? Omvat solidariteit niet altijd een paternalistische houding? Is rechtvaardigheid daarom fundamenteler?
Gie Goris stelt dat solidariteit altijd gericht is op een andere wereld dan de huidige. Het gaat er om de bestaande ongelijkheid te bestrijden en te zoeken naar de manier waarop waarop iedereen kan deelnemen aan een rechtvaardige wereld. Ook bij wie zich geraakt voelt door onrecht speelt altijd een machtsongelijkheid. Die is niet te vermijden, maar je kan er wel doorheen groeien door de strijd te voeren, gedeeld en geleid door de slachtoffers. Je dient een strijd niet door je er als beter begoede aan te onttrekken. Het gaat om een proces waarbij je een plaats leert vinden, die je deelt met de slachtoffers.
Eefje van der Linden wijst op het verschil tussen warme en koude solidariteit. De warme is dan de betrokkenheid van mens op mens, de koude zit in de sociale zekerheidssystemen. "We vergeten wel eens hoe belangrijk die zijn. Zorgen dat zaken betaalbaar blijven, belastingen betalen: ze zijn een opgelegde herverdeling, die erg nodig is".
Johan Verstraeten vindt rechtvaardigheid belangrijker dan solidariteit. Dat komt omdat men binnen de katholieke gemeenschap het woord solidariteit begon te gebruiken in plaats van rechtvaardigheid, een woord dat vooral in de joodse en protestantse tradities sterk wordt geaffirmeerd. Het woord solidariteit ontstond echter pas in de 18de eeuw. De arbeid raakte opgedeeld in vele deeltaken en men vond dat er iets nodig was om die individuele taken samen te brengen. Zo is het woord ontstaan. Het kan voor Johan rechtvaardigheid niet vervangen, omdat rechtvaardigheid aangeeft wat nodig is om een participatieve samenleving tot stand te brengen, dus een soort objectief aanreikt. Mooi vindt hij wel hoe paus Franciscus solidariteit ziet, nl. het spontane antwoord op de kwetsbaarheid van anderen. Solidariteit is een basishouding om in beweging te komen. Maar rechtvaardigheid is de toets. Dat zei Thomas van Aquino al.
Een kompas voor onderweg, geen gps
Wat zijn kansen voor een ‘synodale kerk’, gezien de Europese situatie van een tanende kerk?
Als protestant versta ik het woord “synodaal” als samen op weg, zegt Eefje van der Linden. Als je met minder bent, gaat dat soms gemakkelijker, al bestaat ook het gevaar dat je dan op een eilandje terecht komt. De vraag is dan: hoe behoud je de openheid naar de ander? Hoe verhinder je dat je ‘vast’ komt te zitten?
Johan Verstraeten beaamt dat het synodale een antwoord biedt op de vraag hoe als kerk open staan, omdat het betekent op weg gaan, samen op tocht gaan. En als je samen op weg gaat, open voor ontmoeting met iedereen, is ook nog niet meteen duidelijk waar je gaat aankomen. Je hebt voor die tocht een kompas nodig, maar zeker geen gps. Het in beweging komen, processen op gang brengen, is veel belangrijker dan al weten waar je gaat uitkomen. Want juist in het onderweg zijn dienen zich nieuwe mogelijkheden aan. Dat is de Geest die aan het werk is.
Gie Goris vindt het ook de uitdaging te zoeken naar: hoe betekenisvol zijn? Hoe meer mensen aanspreken? Hij vindt dat synodaal ook inhoudt dat de macht wordt gedeeld. Ook als is de katholieke kerk een internationale structuur die nooit volledig vlak te krijgen zal zijn, toch mag het verticale verder afgebouwd worden en omgevormd om de synodale tocht te ondersteunen. Hij geeft een concreet voorbeeld. “Bij ons thuis doen we mee met ‘welkom in onze tuin’ en dat betekent dat de tuin een rustpuntje is voor mensen die op wandeltocht gaan. Wekelijks krijgen we mensen op bezoek en zie je het verschil tussen mensen die uitgerust zijn voor de tocht en mensen die vertrokken zijn zoals ze dat altijd doen – met de auto – en vergeten dat ze voor een tocht gewicht op de schouders moeten dragen. Die geraken niet ver.”
Het debat aangaan
Fratelli tutti pleit voor universele broederlijkheid, maar ook bij katholieken vinden extreem rechtse partijen aanhangers. Hoe maken we de boodschap van Fratelli tutti dan best bekend?
Johan Verstraeten beaamt dat bij de laatste verkiezingen in Frankrijk 40% van de katholieken stemde voor Marine Le Pen. Maar hij ziet daar meerdere redenen voor. Ten eerste stemmen mensen die nergens gehoor vinden, economisch en politiek niet meetellen, vaak op extreem rechtse partijen. Hier pleit Fratelli tutti in feite voor meer aan politiek doen. En dat houdt vooreerst in: luisteren naar mensen en beleid maken dat antwoord geeft op de reële problemen. Maar je moet ook op een verstaanbare manier proberen uitleggen dat het antwoord op reële problemen ook spanningen doet ontstaan. We weten dat er op ecologisch valk dringend grote maatregelen moeten komen of “het einde der tijden” komt echt dichterbij. Maar dat staat haaks op al die mensen waarvoor het halen van het einde van de maand het grootste probleem is. En dat wordt dan vergeten.
Gie Goris beaamt dat zekerheden verdwijnen en mensen aan hun lot worden overgelaten. Het leven is kwetsbaarder geworden. Maar bij het uitbrengen van een politieke extreem rechtse stem, speelt ook een element dat bij de verkiezing van Trump in de VS duidelijk gedocumenteerd werd: de achteruitgang van de status van de lage witte middenklasse, tegenover de zwarte onder- en middenklasse. Trump heeft op dit verschil ingespeeld. Dat speelt ook hier. Ook dat moet worden benoemd en aangepakt.
Een vlotte overgang naar het begrip “woke”, dat voor hem het nieuwe politiek correct is, al wordt “woke” als scheldwoord ingezet om mensen die onrechtvaardige structuren aanklagen monddood te maken. Gie vindt het belangrijk daar doorheen te kijken en het debat aan te gaan. Dingen uit het verleden moeten kunnen veranderen. En dat betekent dat ook bepaalde elementen uit dat zware verleden uit de publieke ruimte verdwijnen. Bij een groot ruitermonument van bijvoorbeeld Leopold II, die zoveel mensen de dood heeft ingejaagd om zijn bankrekening gevuld te krijgen, volstaat het niet er een infobord bij te plaatsen. Dat weegt onvoldoende op.
Samenvatting: Rita Boeren
