Verstoorde relaties
Stijn Demaré, stafmedewerker bij Tau – franciscaanse spiritualiteit vandaag, belichtte de encycliek Laudato Si vanuit de franciscaanse spiritualiteit.
“Laudato Si heeft zeker niet aan actualiteit ingeboet. Op 24 mei 2015 was de tekst nog niet in het Nederlands beschikbaar. Toen stootte ik op de kaft van de Engelse vertaling. Daarop zie je meteen een aantal spanningsvelden. Bovenaan spreekt Franciscus van Assisi tot de vogels. Daaronder staat een tunnel, met de cijfers 1 en 0: de binaire code. Tegenover de harmonische relatie met de natuur staat dus de digitale vooruitgang. Onder de figuur van Franciscus zie je een berglandschap met een meer. Een ongerept stukje natuur dat contrasteert met de menselijke activiteit onderaan, die vaak gepaard gaat met de uitstoot van CO2.”
Ook de eerste twee paragrafen van Laudato Si verwoorden het spanningsveld. De aanhef klinkt zo: ‘Wees geprezen, mijn Heer’, zong Franciscus van Assisi. Dit prachtige loflied bezingt onze thuis als een zuster met wie wij ons leven delen, en als een goede moeder die ons omhelst. ‘Geprezen zijt Gij, mijn Heer, voor onze zuster Moeder Aarde, die ons draagt en leidt en velerlei vruchten voortbrengt met fleurige bloemen en kruiden’.
“De encycliek begint heel mooi, heel hoopvol. De lofzang van Franciscus is een danklied voor al het mooie dat we gekregen hebben in de schepping, voor de broederlijkheid en zusterlijkheid, die we mogen ervaren. Paus Franciscus heeft het zonnelied heel goed gelezen. Hij spreekt over zuster moeder aarde. Het woord zuster drukt eindigheid uit. De aarde heeft geen oneindige rijkdom om te gebruiken. De eindigheid van de aarde verbindt ons met onze eindigheid. Daarom is ze een zuster. Maar de aarde is ook moeder, omdat ze ons draagt en de vruchten geeft, waarvan wij leven.”
Het visioen van broederlijkheid staat in schril contrast met de schrijnende realiteit. “In nr. 49 wordt dit krachtig verwoord: luister naar de schreeuw van de aarde en de schreeuw van de armen. Aan beiden wordt onrecht gedaan. De auteur ervan is de mens, die zich boven de aarde heeft gezet en vergeten is dat hij deel uitmaakt van de aarde en dat hij de crisis veroorzaakt. De relatie met de aarde wordt niet gerespecteerd. Die relatie is er wel degelijk. In de tweede paragraaf klinkt het als volgt: Het geweld dat in het menselijk hart, verwond door de zonde aanwezig is, komt ook aan het licht doorheen de ziektesymptomen van de bodem, het water, de lucht en de levende wezens. De aarde is ziek. De bron ervan is het geweld dat in het hart zit, dat verwond is door zonde. Zonde wordt in de encycliek sterk geduid als breuk in de relatie. De stukgelopen relatie leidt tot geweld, tot voortgaande scheve situaties.”
“Om de problemen echt op te lossen, moeten we naar de diepte gaan, naar de ommekeer van het hart. Hier toont zich een spanningsveld tussen spiritualiteit en activisme: is er wel nog tijd om eerst naar de diepte te gaan? Er moet inderdaad nu worden gehandeld. Tegelijk is het geen tegenstelling. Als we er in slagen om in ons eigen hart te kijken, en dus ons zijn veranderen, niet alleen ons doen, dan kan het een heel duurzame ommekeer zijn. Dan is er immers een intrinsieke motivatie ontstaan om zorg te dragen voor het gemeenschappelijk huis”.
Franciscaanse spiritualiteit
Er zijn goede redenen om de encycliek Laudato Si te bekijken vanuit de blik van de franciscaanse spiritualiteit. Vooreerst wordt Franciscus van Assisi meermaals genoemd. Paus Johannes-Paulus II riep hem al uit tot patroonheilige voor ecologie. In Laudato Si wordt hij het voorbeeld bij uitstek genoemd voor wat zwak is en voor een integrale ecologie. Hij wordt benoemd als een mysticus en een pelgrim die eenvoudig en harmonieus leefde met God, de ander, de natuur en zichzelf (LS 10). Ook het Zonnelied, met de lof aan God als Schepper, speelt een bijzondere rol.
“Franciscus schrijft het zonnelied op het einde van zijn leven. Door een oogziekte verdraagt hij geen fel licht meer. Toch dankt hij broeder zon voor zijn uitbundig licht. Het maakt het zonnelied tot een lied van loutering, dat doorheen ziekte en pijn, toch die verbondenheid blijft voelen. Dat kan een mooie en hoopvolle boodschap zijn.Het lied gaat in de eerste plaats over God als Schepper. Het gaat ook over zonde en vergeving en kent ook aan zuster dood een bijzondere plaats toe. Het is dus een complex lied dat niet alleen over de schepping gaat en een centrale plaats toekent aan God en de mens. Ook dit zie je weerspiegeld in de opbouw en aanpak van de encycliek”.
De wolf van Gubbio
Een verhaal dat niet in de encycliek wordt vermeld, maar ook een goede leessleutel is voor de encycliek, is het verhaal van Franciscus en de wolf van Gubbio. Het verhaal is bekend. Kort verteld gaat het als volgt. Door de grote angst – alsof het oorlog is - sluit men zich op achter de muren. Maar ook daar is het samenleven in crisis. De bedreiging van buiten, is ook een uitdaging voor het hele samen-leven. Franciscus gaat naar de wolf. De ommekeer komt wanneer hij de wolf aanspreekt als “broeder wolf”. Hij toont begrip, maar geeft ook een donderpreek. Door de dialoog - als gelijken - wordt de wolf mak. Ze keren beiden naar de stad. Ook de inwoners worden streng toegesproken: ze hebben de crisis verergerd en hadden meer solidariteit moeten betonen. Het komt tot een verzoening. De wolf zal gevoed worden. De jaren daarop groeit de verbondenheid met de wolf.
“In het verhaal van de wolf van Gubbio zitten drie dynamieken: confrontatie – bekering – verbondenheid. Confrontatie betekent: het geweld ernstig nemen, zien wat er echt aan de hand is. Bekering, of ommekeer is de beweging van buitenste-binnen keren. Het is je laten raken en in je waarheid gaan staan. Verbondenheid gaat voorbij het geweld. De relaties worden hersteld. Er ontstaat een samen, een elkaar dragen. Dat is dan die universele broederlijkheid. De drie dynamieken zijn een leessleutel voor de ommekeer - de ecologische bekering - waartoe Laudato Si oproept. Ook hier kunnen we komen tot een herstel van relaties en elkaar de nodige levensruimte geven.”
Confrontatie
“Paus Franciscus gaat de confrontatie aan door de wetenschappelijke feiten over wat er allemaal fout gaat op te sommen. Er wordt nu soms ook een vergelijking gemaakt tussen de klimaatcrisis en de coronacrisis. Je hoort dan: “ook deze curve moeten we afvlakken”. De klimaatcrisis kent door CO2 uitstoot ook een snel stijgende curve. Ook andere grenzen van de draagkracht van planeet, die nu worden overschreden, moeten worden teruggeschroefd om het dragend vermogen van de aarde te behouden”.
“In “je waarheid gaan staan” betekent dat de mens zich opnieuw bewust wordt van zijn de plaats in het geheel van het ecosysteem. Er is een kringloop van het leven en een soort ‘organische wijsheid’, die traag gegroeid is, evenwicht zoekt en in voortdurend in beweging is. Daartegenover staat een ‘ego-systeem’, gekenmerkt door vervuiling, wegwerpcultuur, macht, bezit en eer. Dit zet de organische wijsheid steeds zwaarder onder druk. Paus Franciscus blijft in Laudato Si een centrale plaats toekennen aan de mens. Maar dat gaat zeker niet over een antropocentrisme dat ‘ego-systemen’ overeind houdt. Het betekent dat de mens een bijzondere verantwoordelijkheid heeft om de verbondenheid van alles met alles meer kansen te geven”.
De ongemakkelijke waarheid vandaag is dat we ons bevinden in een grote crisissituatie, met grote uitdagingen. “We hebben geluisterd naar de virologen. Misschien wordt het hoog tijd om te gaan luisteren naar de klimaatwetenschappers, die zeggen dat het nu tijd is om te handelen. Naast de directe crisis zijn er ook indirecte uitdagingen. Net als in het verhaal van Gubbio zet de ecologische crisis het samenleven onder druk: polarisering tussen wij-zij en generatieconflicten, waarbij de oudere generatie wordt verweten dat er voor de jonge generaties niet veel meer overblijft. Door klimaatverandering zal er ook meer schaarste komen, doen zich meer rampen voor en komen er ook meer klimaatvluchtelingen. Ook wordt gekeken naar systeemverandering. Paus Franciscus wil naar een wereld waar de mens terug centraal staat en niet het geld, de economie, de macht,…”
“Ook aan de binnenkant kan de ecologische crisis pijn doen. Er kan angst zijn, woede, depressie, ontkenning, onverschilligheid. Leonardo Boff spreekt van een ‘inner ecology’, een innerlijke ecologie. We moeten ook in onszelf die negatieve gevoelens niet laten voortwoekeren.”
Dit hele plaatje van de confrontatie daagt ons, naar franciscaanse traditie, uit om goed in de spiegel te durven kijken, echt onder ogen te zien wie we echt zijn, waar onze verantwoordelijkheid ligt. “We zullen ook uit onze comfortzone moeten treden, want het is nooit aangenaam om veel negatief nieuws binnen te laten komen. Dit “geweld” serieus nemen, is dan ook een grote uitdaging, maar wel een eerste stap om tot een oplossing te komen”.
Innerlijke ecologie
De tweede stap is : buitenste binnen keren. Hier legt Stijn Demaré een link met de vasten. “Op Aswoensdag ontvangen we het askruisje en horen we dat we van stof zijn van de aarde en tot stof zullen weerkeren. In Laudato Si zegt paus Franciscus dat wij vergeten zijn dat we deel uitmaken van de aarde. Je zou kunnen zeggen dat de paus ook zegt dat bekering te maken heeft met : bedenk dat je van (de) aarde bent. We worden dus in die zin ook door onze opdracht zorg te dragen voor de aarde buitenste-binnen gekeerd. “
“Ook als je kijkt naar de pijlers van vasten, zijn er verbanden te leggen: gebed en inkeer, solidariteit met de armen, eenvoudiger leven (vasten). Deze drie pijlers zijn ook belangrijk in Laudato Si en helpen om te werken aan de innerlijke ecologie. “Scheur je hart, niet je kleren”, is ook een van de spreuken die we horen op Aswoensdag. De kern ligt dus vaak in de relationaliteit die in ons hart schuilt. Het is vaak door ons terug open te stellen, door kwetsbaar en op eenvoudige manier terug in het leven te gaan staan, dat we op een andere manier de relaties kunnen aangaan met zowel God, de ander als met de natuur. Uiterlijke woestijnen vermenigvuldigen zich omdat innerlijke woestijnen zich zo uitstrekken (Laudato Si 217). Dit citaat is een uitspraak is van paus Benedictus XVI, die ook als een ‘groene’ paus werd gezien. Ook Franciscus van Assisi kan geciteerd worden. Hij zei: “Als je vrede verkondigt, zorg er dan eerst voor dat er vrede heerst in je hart”.
“Werken aan een uiterlijke ecologie gaat dus gepaard met een werken aan innerlijke ecologie. Die vraagt een bekering van het hart om gebroken relaties terug te kunnen gaan helen en in evenwicht te brengen. Zo leren we op een duurzame manier wat onze plaats is in deze wereld. Gebroken relaties terug herstellen is boete doen: verantwoordelijkheid opnemen voor fouten en de gedane schade proberen te herstellen, al dan niet op een symbolische manier. Franciscus van Assisi is hierbij een goed voorbeeld. In Laudato Si (218) schrijft de paus: Hij toont hoe een gezonde relatie met de schepping deel is van een integrale bekering van de persoon.
Bezit als obstakel
“Eenvoudig en nederig leven, veranderen van levensstijl: het komt uitdrukkelijk terug in de encycliek, maar het zijn ook typisch franciscaanse waarden. Franciscus wou op een heel eenvoudige manier leven, als een asceet. Hij had er een relationele reden voor. Hij merkte dat bezit vaak een obstakel wordt voor verzoening. Bezit en een plaats bezetten, sluit anderen buiten. Franciscus vond dat niemand een plaats kon worden ontzegd. Het goede dat we krijgen en voor een deel ook hebben, moeten we doorgeven. Dat raakt natuurlijk aan het thema van het doorgeven van een leefbare planeet aan de toekomstige generaties.”
“Eenvoudig leven heeft vaak ook te maken met tevreden zijn, met vrede voelen in ons hart, met nederigheid. We hebben ons vaak opgesteld als meesters van de planeet. Maar is het niet vooral de bedoeling dat we ons terug gaan inschrijven in de manier waarop we met die planeet omgaan, door soms zelfs ook een mindere te zijn – zoals de minderbroeders dat bewust proberen beleven - precies om de ander ademruimte te geven, om te verzoenen, om het relationele proces terug op gang te krijgen?”
“Voor armoede kiezen is voor Franciscus ook altijd een keuze geweest voor relatie, voor liefde en verbondenheid. Paus Franciscus verbindt eenvoud en nederigheid in paragraaf 222: Het is een terugkeer naar de eenvoud die het mogelijk maakt stil te staan om te genieten van de kleine dingen, te danken voor de kansen die het leven biedt, zonder ons te hechten aan wat wij hebben of treurig te worden om wat wij niet bezitten. Terugkeren naar eenvoud, opent een enorme ruimte in onszelf om samen met anderen op weg te kunnen gaan en niet vast te zitten in onszelf.
Solidariteit
“De pijler “aalmoezen geven” uit de vasten wordt in Laudato Si verbonden met solidariteit met de armen. In Laudato Si paragraaf 157 lezen we: In de huidige situatie van de wereldmaatschappij, waar zoveel ongelijkheden zijn en steeds meer personen uitgesloten worden, beroofd van hun fundamentele mensenrechten, is het logische en onmiddellijke gevolg dat het principe van het algemeen welzijn verandert in een oproep tot solidariteit en een voorkeursoptie voor de armen”. De paus zegt dat we vaak iedereen over dezelfde kam scheren. Maar omwille van de ongelijkheid, is het belangrijk om eerst en vooral te luisteren naar de schreeuw van de armen, en de voorkeur aan hen te geven. Enkel zo kan de verbondenheid van alles en allen waar worden gemaakt.”
“Het houdt in dat we op zoek moeten gaan naar een nieuw (organisch) evenwicht, zonder tot een soort klimaatdictatuur te komen. De ecologische bekering die de relaties herstelt, is tegelijk heel radicaal en super mild. Omdat het niet goed gaat met de aarde, moeten we radicaal omkeren. Maar heel radicaal zijn, kan ook een vorm van geweld zijn en tot andere vormen van onevenwicht leiden. Daarom is ook mildheid nodig. Overigens zal elke oplossing die we kunnen bieden, een menselijke oplossing zijn, en dus niet perfect. Het zoeken en af en toe mislukken, zal blijven. In plaats van nieuwe schuldigen aan te wijzen, is het vooreerst nodig dat we de verantwoordelijkheid voor onszelf eerst opnemen om de ecologische bekering te gaan voorleven én mild te zijn in de menselijke imperfectie.” anderen.
“De spiegel die we hier kunnen aanwenden, stelt de vraag: Aan wie spiegel ik mij? Aan wie niet? Wiens voorbeelden volg ik? Franciscus van Assisi kan zo’n voorbeeld zijn. En daarin heb je altijd de keuzevrijheid. Ook bekering is zo. Je kan altijd kiezen voor een andere weg, andere waarden en die gaan voorleven”.
Universele broederschap
In het slotdeel gaat Stijn Demaré om het gegeven dat Franciscus van Assisi spreekt over broeder zon, zuster maan en zuster Moeder aarde. In christelijke context is dit niet zo’n courant spreken en legt Franciscus hiermee wel een eigen klemtoon. “Hij stond heel dicht bij de natuur en schrijft hoe hij dat beleefd heeft. Het zonnelied is geen theoretisch concept, maar een aanvoelen. Het kan ons vandaag op weg zetten om de relaties terug gezond te maken. Familie is van een andere orde dan vrienden, buren of collega’s. Familie heb je voor het leven. Broer of zus zijn houdt ook een vorm van gelijkheid in. En als je heel geschapen werkelijkheid ervaart als broer of zus zijn van elkaar, met God als Schepper-Vader, dan geeft dat een eigen dynamiek. Franciscus heeft broederschap opengetrokken tot de hele mensheid, tot al wat leeft, tot al wat God geschapen, vanuit een liefdevolle band. Mijn lievelingscitaat uit Laudato Si brengt dat mooi samen. (LS 92): Wij allen zijn verenigd als broers en zussen in een wonderbaarlijke pelgrimstocht verbonden door de liefde van God die ons ook onderling met tedere genegenheid verenigt met broeder zon, zuster maan, broeder rivier en moeder aarde.”
“Vanuit broederschap krijgt antropocentrisme een nieuwe inkleuring. Franciscus van Assisi vond dat degene die als meerder wordt aangesteld in een gemeenschap de taak heeft om de voeten te wassen van de medebroeders. Wie als verantwoordelijkheid heeft de gemeenschap op een broederlijke manier samen te houden, moet zich des te meer ten dienste te stellen van die broederlijkheid. Zo kunnen we ook kijken naar de taak van de mens voor de zorg voor de schepping. Als mens zijn we geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Als Gods zoon dan sterft aan het kruis, en dit het voorbeeld is om te volgen, dan betekent het dat we vooral een verbindende rol krijgen, geen egoïstische, om te gaan bouwen aan de universele broederlijkheid die in de schepping ligt.”
“Een mooie manier om die broederlijkheid te laten groeien is een wijsheidspreuk van Franciscus: Gelukkig de mens die andermans broosheid draagt zoals hij zelf gedragen wil worden.” Wie gekwetst wordt, heeft de neiging zich in zichzelf te keren en de relatie ‘on hold’ te zetten. Kwetsbaar durven zijn vraagt om je toch open te stellen voor relatie en verbondenheid, ondanks pijn en lijden. Zo heeft Franciscus het zonnelied geschreven. Want bij uitbreiding is kwetsbaarheid iets wat eigen is aan alle leven. Elk groeiproces, elke ecosysteem, is kwetsbaar. Telkens opnieuw moet gezocht worden naar een nieuw evenwicht. Elkaar dragen in broosheid is dus een heel eigen manier om tot broederschap te komen. En een opgave waarmee ook Laudato Si ons confronteert.”
“Ik heb deze uiteenzetting vooral op spiritualiteit gefocust, ook al begon ik met de uitspraak “elke daad is een geloofsdaad”. Alles wat we doen is telkens opnieuw een groeikans om op een intieme, organische manier de relatie met de natuur te herstellen. Alles is met alles verbonden. Verhoudingen bijstellen, gezonde relaties creëren: het is tegelijk iets heel praktisch en kan vanuit spiritualiteit vruchtbaar zijn. Zo kunnen we ook een spiegel zijn: zelf een voorbeeld worden, zelf in de keten van navolgers gaan staan en elkaar stimuleren om werk te maken en te bouwen aan een nieuwe schepping.”
Stijn Demaré eindigt met een fragment uit het afsluitend gebed in Laudato Si: O God van de armen, genees ons opdat wij beschermers en geen roofdieren zouden zijn van de wereld, opdat wij schoonheid en geen vervuiling, noch vernieling zouden zaaien. Raak de harten van hen die alleen winst nastreven ten koste van de aarde en de armen. Amen.
Verslag: Rita Boeren
U kan hieronder de conferentie, met een inleiding, herbekijken.
