Er is al geruime tijd een groep vrijwilligers aan het werk om het religieus erfgoed in de Sint-Elooiskerk te inventariseren. Met professionele ondersteuning van Jelle De Brock van Erfgoed Zuidwest worden de erfgoedstukken in kerk en sacristie een voor een onder de loep genomen. Elk stuk wordt van een nummer voorzien, opgemeten, gefotografeerd en beschreven.
Een monstrans (van het Latijn monstrare, tonen) is een houder waarin de geconsacreerde hostie ter verering wordt getoond of in processie wordt rondgedragen. In preconciliaire tijden werd de monstrans gebruikt tijdens het lof of bij de sacramentsprocessie. Vandaag de dag worden monstransen nog maar bij enkele gelegenheden gebruikt, bv. op Sacramentsdag. Monstransen waren vaak in edelmetaal. Er komen vooral twee types voor. Gotische of neogotische monstransen bestaan dikwijls uit drie torentjes waarvan de middelste een glazen cilinder bevat waarin de hostie kan worden geplaatst. De barokke stralenmonstransen hebben de vorm van een stralende zon op een voet. In het midden van de zon bevindt zich de lunula, twee ronde glazen plaatjes waartussen de hostie wordt geplaatst. Het erfgoed van Sint-Elooi bevat een monstrans van elk type. De mooiste van de twee is een stralenmonstrans, die we wat meer in detail beschrijven.
Deze zilveren monstrans werd vervaardigd in 1754 door de Kortrijkse zilversmid Guillaume Nolf. De monstrans is dus ouder dan de Sint-Elooiskerk, en waarschijnlijk afkomstig uit de oude Sint-Elooiskapel die werd afgebroken voor de bouw van de kerk.
De monstrans is een prachtig staaltje van kunstsmeedwerk. Op de voet zien we vier medaillons met in elk een tafereel. In een van de medaillons is de Ark des Verbonds afgebeeld, een ander toont het Lam Gods op een boek met zeven sloten (symbool van de toekomst die alleen aan God bekend is).
De stralenkrans wordt gedragen door twee engelen en is versierd met druivenranken en korenaren. Aan de bovenzijde van de stralenkrans zien we een Heilige Geest-duif. Daarboven God de Vader met de ene hand rustend op een wereldbol. Bovenaan een kroon gedragen door twee cherubsen.
Tot het religieus erfgoed van elke kerk horen natuurlijk de liturgische gewaden. Ook in Sint-Elooi worden in de sacristie, naast de gewaden die momenteel in gebruik zijn, een aantal prachtige stukken uit vervlogen tijden bewaard. Daar zijn een aantal bijzondere koorkappen bij. Een koorkap onderscheidt zich van een kazuifel doordat hij de vorm van een mantel heeft met een sluiting vooraan. Een koorkap werd gedragen tijdens bepaalde plechtigheden zoals het lof en de sacramentsprocessie. Vroeger droeg de priester soms ook een koorkap tijdens het “Asperges me”, de besprenkeling met wijwater bij aanvang van de eucharistie.
De koorkap waarvan je bij dit artikel een foto ziet, dateert uit de periode tussen de twee wereldoorlogen. De mantel is uitgevoerd in goudbrokaat, rijkelijk versierd met geometrische vormen, typisch voor de “art deco”-periode. Het koorkapschild aan de achterzijde toont een geborduurde afbeelding van een pelikaan die haar jongen voedt.
De pelikaan als christelijk symbool is misschien niet zo vertrouwd. Daarom een woordje uitleg bij dit tafereel.
Een pelikaan is een watervogel, die vooral opvalt door een grote keelzak onder de snavel. Volgens het volksgeloof pikt een moederpelikaan zichzelf in de borst om haar jongen met haar eigen bloed te voeden. In werkelijkheid heeft een broedende pelikaan een rode vlek op de borst, wat aangezien werd voor een wonde. Bovendien bewaart de pelikaan een deel van het voedsel in de keelzak. Als ze het aan haar jongen geeft is het halfverteerd en daardoor rood van kleur. Het volksgeloof nam dus wel een loopje met de werkelijkheid, maar in elk geval werd de pelikaan op die manier een symbool voor zelfopoffering.
Daarnaast vindt men in de middeleeuwse literatuur heel wat fabels en legenden over de pelikaan. Volgens die verhalen zouden pelikanen hun jongen dooddrukken en daarna met hun eigen bloed weer tot leven wekken. Zo werd de pelikaan ook een symbool voor opstanding.
Zelfopoffering en opstanding: voor christenen zijn het begrippen die verwijzen naar de dood en de verrijzenis van Christus. Zo werd de pelikaan een christelijk symbool.
De miskelken in de schijnwerper. Bij het inventariseren van het erfgoed wordt een beschrijving van elk stuk geformuleerd. Daarbij komen heel wat vaktermen te pas. Zo leerden we hoe de onderdelen van een kelk genoemd worden: de voet, de stam, de nodus (een verdikking halverwege de stam, waar de priester de kelk vasthoudt), de tegencuppa en de cuppa. De cuppa is het bovenste deel van de kelk, de kom waarin de miswijn wordt gegoten. De binnenzijde van de cuppa moest vroeger altijd verguld zijn. De tegencuppa is het gedeelte bovenaan de stam, waarop de cuppa steunt.
De kelk die we in dit artikel belichten heeft onder de voet een inscriptie “ST ELOY VAN KORTRIJK 1626”. Ze is dus afkomstig uit de vroegere Sint-Elooiskapel en wordt al bijna vierhonderd jaar op deze plaats gebruikt om de eucharistie op te dragen. Van de vervaardiger zijn alleen de initialen HN bekend, maar vast staat dat het gaat om een Rijselse edelsmid.
De zilveren kelk is rijkelijk versierd. Ze heeft een zeslobbige voet met een verhoging waarop drie medaillons. In elk van die medaillons is een Bijbels tafereel afgebeeld: de calvarie, het offer van Abraham (zie detailfoto) en Mozes met de koperen slang. De voet is verder versierd met cherubsen, vruchtenfestoenen en een wapenschild met het devies: “SECTARE IUSTITIAM”. Dit betekent: “Streef rechtvaardigheid na”, een oproep die we onder andere terugvinden in de eerste brief van Paulus aan Timoteüs. Ook de stam en de tegencuppa zijn versierd met cherubsen. Op de tegencuppa zien we drie medaillons: Onze-Lieve-Vrouw met kind, de H. Franciscus van Assisi en de H. Adrianus.
Tot slot vermelden we nog dat deze kelk als kunstwerk een zekere bekendheid geniet. Een aantal jaren geleden werd ze uitgeleend aan het Palais des Beaux Arts van Rijsel voor de tentoonstelling “Rijsel in de 17e eeuw”.
In neogotische kerken zijn er vaak werken te vinden die getuigen van een groot vakmanschap, en die veelal vervaardigd werden door lokale kunstenaars. Dat is in de Sint-Elooiskerk vooral te zien in het “religieus meubilair”, dat door Kortrijkse beeldhouwers werd gemaakt: het altaar (oorspronkelijk de kuip van de preekstoel) van Jozef Lelan, de biechtstoelen van Victor Sileghem en een paaskandelaar en twee lezenaars door Victor-Leopold Sagon.
Deze laatste is zeker een kunstenaar van ter plaatse: Victor-Leopold Sagon (1181-1960) had zijn huis en atelier aan de Fabriekskaai. Wie vertrouwd is met het Overleie van voor de Leiewerken, herinnert zich misschien nog de gevelversieringen die hij aanbracht aan enkele huizen van de Fabriekskaai. Hij werkte zelfstandig voor belangrijke aannemers, meubelfirma’s, kerken en kloosters. Hij vervaardigde beeldhouwwerk voor o.m. de Kortrijkse kerken Sint-Elooi, Sint-Michiel en Sint-Maarten.
We bekijken even nader een van de lezenaars van zijn hand, vervaardigd in 1931. De lezenaar heeft een driehoekige voet. Onderaan zijn drie evangelisten afgebeeld, waarschijnlijk Matteus, Marcus en Lucas. De stam toont een beeld van Christus als leraar, met een boek in de linkerhand en opgeheven rechterhand. Het bovenblad van de lezenaar heeft de vorm van een adelaar, het symbool van de evangelist Johannes.
Waarom is de adelaar het symbool van deze evangelist? In het boek der Openbaring worden vier dieren beschreven die de troon van God ondersteunen: “Midden voor de troon en eromheen waren vier wezens, die van voren en van achteren een en al oog waren. Het eerste wezen zag eruit als een leeuw en het tweede als een jonge stier; het derde had een gezicht als een mens en het vierde leek een vliegende adelaar.” In de derde eeuw bedachten de H. Ireneus en H. Hippolytus dat deze dierensymbolen op de evangelisten konden worden toegepast. Matteus werd vereenzelvigd met de mens, omdat zijn evangelie begint met de menselijke stamboom van Jezus; Marcus met de leeuw, een woestijndier, omdat zijn evangelie begint met Johannes de Doper in de woestijn, en omdat er van Jezus gezegd wordt dat hij in de woestijn verbleef te midden van de wilde dieren; Lucas met de stier, een offerdier, dat verwijst naar het offer dat Zacharias in de tempel brengt aan het begin van het Lucasevangelie; Johannes met de adelaar, omdat in zijn evangelie de woorden een hoge vlucht nemen en hij met scherpe blik Gods geheimen doorziet.
Er valt nog iets merkwaardigs te vertellen over deze lezenaar in de Sint-Elooiskerk. Hij werd gemaakt in een tijd dat de celebrant tijdens de lezingen met de rug naar de gelovigen stond. Na de hervorming van de liturgie door het tweede Vaticaans concilie, keek de priester naar de gelovigen, en werd de lezenaar dus omgedraaid. Maar daardoor stond nu de Christusfiguur in de stam van de lezenaar met de rug naar de gelovigen. Men vond er niets beter op dan het bovenblad van de lezenaar juist boven de poten van de adelaar door te zagen, het bovenblad 180° te draaien en weer te bevestigen. Nu kijkt de Christusfiguur dus in de juiste richting, maar wie de lezenaar eens aandachtig gaat bekijken, zal vaststellen dat de poten van de adelaar achterstevoren staan.
