Vandaag kan men voor een uitvaart kiezen uit een ruim aanbod aan mogelijkheden.
Maar wat is nu de eigenheid van een kerkelijke uitvaart?
In deze editie alvast een algemene reflectie, bij een volgende gelegenheid gaan we dieper in op de afzonderlijke rubrieken van een kerkelijke uitvaart.
Veranderde tijden en corona
Er was een tijd dat de grote meerderheid van alle overledenen in Vlaanderen een uitvaartviering kreeg in hun parochiekerk. De rooms-katholieke Kerk had praktisch een monopolie op het gebied van afscheidsrituelen. Vandaag is de situatie grondig anders. De uitvaartsector is een belangrijke groeimarkt geworden, de crematoria en funeraria bieden een 'all-in' service aan met verschillende formules van afscheidsplechtigheden - al dan niet religieus gekleurd - buiten de Kerk.
De corona epidemie en bijbehorende restricties dwingen heel wat families bovendien tot moeilijke keuzes wie af te vaardigen naar een uitvaartdienst. Waren er aanvankelijk nog 40 personen toegelaten, de 15 personen die dezer dagen de dienst mogen bijwonen, voelen zich vaak onwennig. En toch mogen we in onze pastorale zone warme reacties ontvangen van families die hun geliefde kerkelijk hebben begraven. Ondanks die kleine bezetting wist de familie de intimiteit, de waardigheid en de sterke symboliek van een verzorgd kerkelijk afscheid te waarderen.
De keuze voor een bepaald type uitvaart ligt meestal op voorhand vast in de persoonlijke voorkeur en (geloofs)motivatie van de persoon. Indien dit vaag blijft, staat de familie voor moeilijke keuzes op een moment dat er weinig tijd is om te overleggen. Meestal beslissen de kinderen of naaste familieleden voor de regeling van de begrafenis maar het gebeurt ook dat de begrafenisondernemer in zulke gevallen aanstuurt in één of andere richting. Daarom is het goed om tijdig en met alle betrokkenen te spreken over de manier waarop iemand wil begraven worden.
Het eigen karakter van een christelijk gelovig afscheid: het Paasmysterie
Het lijkt voor de hand liggend dat we het soms vergeten: de uitvaartrituelen van de katholieke Kerk zijn bedoeld voor mensen die zichzelf in het christelijk geloof herkennen en er voor hun leven inspiratie uit putten.
De christelijke uitvaartviering heeft een eigen karakter. Natuurlijk blikt ze terug op het leven van de concrete persoon die overleden is en laat ze ruimte voor de pijn en het verdriet van hen die achterblijven. Toch is er ook de blik vooruit. De rituelen van een christelijke uitvaart vertolken het geloof dat Gods liefde sterker is dan de dood en dat de gestorvene deel krijgt aan het verrijzenisleven van Jezus Christus, de levende Heer. Maw. we geloven dat zij die sinds hun doopsel innig verbonden zijn met de Heer, ook met Hem door de dood overgaan tot een nieuw en ander leven.
In gewoon taalgebruik ontbreken vaak de woorden om enerzijds het verdriet, anderzijds het onzegbare, het goddelijk mysterie van thuiskomen bij God weer te geven. De symbolen en rituele handelingen, zang en muziek, de Bijbelteksten en gebeden helpen ons hierin. Ze kanaliseren onze tranen en drukken tegelijkertijd een toekomstperspectief uit, dat hoop en troost wil bieden aan nabestaanden. Er opent zich een perspectief op de andere kant van de dood, voorbij het lichamelijk sterven. De brandende Paaskaars staat dicht bij de kist van de overledene, nu weten we waarom. Wij bidden dat de overledene, gezuiverd van alle tekortkomingen, met alle heiligen en uitverkorenen wordt opgenomen in de hemel in de hoopvolle verwachting op de verrijzenis van de doden en de komst van Christus in heerlijkheid. Dat is in onze cultuur niet vanzelfsprekend en alhoewel het niet meer zo expliciet over de tongen gaat, geloven anno 2021 nogal wat mensen dat ons leven voltooid zal worden in een verdere geestelijke realiteit, het hiernamaals.
Een eigen plaats: de kerk
De plaatsen waar de katholieke uitvaartliturgie wordt gevierd zijn de parochiekerken of de centrumkerk van een pastorale zone. Meestal niet zo comfortabel als splinternieuwe funeraria, maar meestal gebouwen die een bijzondere atmosfeer uitstralen en rijk zijn aan betekenis, niet in het minst voor de overleden parochiaan die zijn leven lang verbonden is geweest met de(ze) kerk. Een kerk is op bijzondere wijze ‘Gods huis’: in haar architectuur, haar inrichting en symbolen.
De verrezen Heer is er in zijn sacramentele gedaante permanent aanwezig. Mensen worden er in geloof verzameld, in lief en leed om alles wat het leven meebrengt, in goede en kwade dagen. Jong of oud, de christelijke geloofsweg vanaf doop, eerste communie, vormsel, huwelijk, enz…heeft zich doorheen het leven ontvouwd in en om de kerk. Daarom vinden kerkelijke uitvaarten plaats in parochiekerken, en niet in crematoria of funeraria.
Eucharistie of woord- en gebedsviering?
In welke vorm kan een kerkelijke uitvaart doorgaan? Ze vindt ofwel plaats in een eucharistieviering (een begrafenismis in de volksmond) ofwel in een woord- en gebedsviering. Beide zijn volwaardige vormen van kerkelijke uitvaartliturgie maar de laatste vorm omvat geen eucharistische dienst, dwz. geen eucharistisch gebed en geen Communie.
In onze pastorale zone Zoutleeuw-Geetbets kunnen nabestaanden één van beide vormen kiezen. Voor mensen die minder vertrouwd zijn met de eucharistieviering is de keuze voor een woord- en gebedsviering meer aangewezen. Bij de keuze voor de eucharistie moet natuurlijk rekening gehouden worden met de beschikbaarheid van de priester als voorganger. In een kerkelijke uitvaartdienst zonder eucharistie mag bijvoorbeeld een diaken de dienst leiden. Dat kan ook door een gemandateerde pastoraal werker/werkster of een gemandateerde leek gebeuren. Dit zijn niet gewijde personen die na een specifieke opleiding hiervoor toelating krijgen van het bisdom.
Eerbetuiging aan het dode lichaam
De laatste jaren is het meer en meer gebruikelijk geworden om het lichaam van de overledene te laten cremeren en niet meer te begraven. Vanuit christelijk standpunt is crematie toegelaten, toch blijft de Kerk om symbolische redenen de voorkeur geven aan het begraven-worden, naar het voorbeeld van de gekruisigde Heer zelf. Sterven is voor de christen toch sterven-met-Christus en met Hem begraven-worden. Hier meteen ook de reden waarom het niet aangewezen is om de uitvaartliturgie te vieren rond een urne. Een uitzondering is niet uitgesloten maar het hoeft geen betoog dat een laatste keer samen zijn rond het corpus, het lichaam van een dierbaar familielid anders aanvoelt dan rond een urne.
De afscheidsliturgie
Na het slotgebed van de voorganger volgt het specifieke hoogtepunt van de uitvaartliturgie en dat moet duidelijk tot uiting komen. De voorganger en zijn dienaren komen in een kring rond de kist staan. Alle aanwezigen staan recht. Het is het moment waarop we de overledene uit handen gaan geven en bijzonder toevertrouwen aan Gods barmhartige liefde, gedragen op de schouders van Jezus.
Het ritueel van de besprenkeling met wijwater, een laatste herinnering aan het feit dat de overledene gedoopt is tot onsterfelijk leven en de bewieroking, een hulde aan het lichaam dat hier op aarde de tempel was van Gods heilige Geest, is een bijzonder ogenblik van het afscheid. Daarna wordt de kist naar buiten gedragen, de voorganger voorop, de familieleden volgen. Het is vaak een droevig ogenblik voor de nabestaanden maar toch mag de christelijke hoop op het eeuwig leven hier het sterkst doorklinken. Priester en koor zetten het 'In paradisum', 'Ten paradijze' in ...
Ten paradijze geleiden u de engelen
dat bij uw aankomst
u de martelaren mogen begroeten,
zij geleiden u
tot in de hemelse stad Jeruzalem.
Moge het koor der engelen
u met vreugde ontvangen.
En als Lazarus, de arme van weleer,
zult gij voor eeuwig
in het land van vrede zijn.
Luc,
vrije bewerking van externe bronnen
