Ik zag een documentaire die mij helemaal stil maakte. Het gebeurt me zelden. En ik keek zelfs opnieuw, wat ik nooit doe. ‘Waaw, wat mooi, wat diep menselijk.’ Waarschijnlijk was het de titel ‘The salt of the earth’ die maakte dat ik dit programma van Canvas opgenomen had, zonder goed te weten waarover het ging. ‘Het zout van de Aarde’, een bijbelse titel, ik zou er iets van ‘Verrijzenis’ of ‘Van de hel naar de hemel’ van gemaakt hebben. De documentaire vertelt het levensverhaal van een fantastisch goeie Braziliaanse fotograaf, Sebastião Salgado, geboren in 1944 en, voor zover ik weet, vandaag nog in leven… Het verhaal is nog niet af, zal nooit af zijn.
Van econoom tot fotograaf
Sebastião groeide op tot in Brazilië op de boerderij van zijn vader. Een veehoudersbedrijf op een heuvel die nog half bebost was, een uitloper van het regenwoud. Als vijftienjarige vertrok hij naar de stad om verder te studeren. Hij huwde met Lelia en beiden waren ze actief in de linkse oppositie. In 1969 ‘kiezen’ ze noodgedwongen om naar Parijs te gaan. Sebastião maakt zijn studies af als econoom en gaat aan het werk in belangrijke ondernemingen zoals FAO. Vaak moet hij op reis en neemt het fototoestel van zijn vrouw mee… Zo ontdekt hij dat hij meer vreugde vindt in het vastleggen van de realiteit in beelden dan in het schrijven en analyseren van economische verslagen. En hij laat een veelbelovende carrière varen en schoolt zich om als fotograaf. Na enkele belangrijkere opdrachten kiest hij ervoor om zijn eigen fotografische projecten op touw te zetten. Elk project neemt jaren in beslag. Zijn vrouw ondersteunt hem door te zorgen voor uitgaven van fotoboeken en presentaties. Hij wordt wereldberoemd met zijn prachtige zwart-wit foto’s.
Harde realiteit
De mens staat centraal in zijn werk, de ziel van de mens. Hij gaat naar plaatsen waar het menselijke in vraag mag worden gesteld. Een fotoreeks van een goudmijn in open lucht in Latijns Amerika is hallucinant. Duizenden mensen met zakken aarde op de schouders beklimmen de ladders die hen vanuit de diepte weer naar boven brengen. Een mierenhoop. Tientallen keren per dag. Een harde realiteit. Hij becommentarieert met een rustige stem: ‘Er was geen enkel geluid van een machine te horen, enkel het menselijke.’ ‘Niemand hier is een slaaf. De enkele slavernij is die van de drang naar rijkdom. Er zijn hier mensen uit alle sociale milieus, arbeiders en universitaire. Iedereen zoekt rijkdom.’ In de hel afdalen om misschien wat goud te vinden… Het lijkt zo zinloos. Kan de mens zo laag vallen?
Een krachtig getuigenis
Overal fotografeert hij de ellende en de hardheid van het leven. Woorden spreken over onrecht en verdrukking, beelden schreeuwen het uit. En toch lijkt het nergens respectloos. Ik heb zelf vaak met schroom mijn fototoestel niet bovengehaald, uit respect voor mensen in nood. Ik wil geen ramptoerist zijn. Maar ik heb nooit kunnen verwoorden en getuigen van wat ik zag en meemaakte. Doorheen zijn foto’s doet hij het wel. Realiteit, hardheid en schoonheid en toch een zekere afstandelijkheid die getuigt van respect en vriendschap. Als kijker dringt de waarheid van gebeurtenissen diep door. Nochtans gaat het over gebeurtenissen die ook in de nieuwsberichten kwamen, die we allemaal ‘kennen’. Sebastião getuigt van de kracht in de strijd om te overleven. Hij reist over de hele wereld: de strijd van de ‘landbouwers zonder grond’ in Latijns Amerika, de hongersnood in de Sahellanden, de hardheid van het arbeidersleven, de oliebranden in Koeweit... Hij maakt fotoreeksen van de genocide in Rwanda: de doden langs de wegen, de vluchtelingenkampen. Hij probeert een grote groep mensen die verdween in het woud terug op het spoor te komen. Tevergeefs: werd iedereen gedood?
Verrijzenis…
Hier stopt het voor hem: hij wordt er zelf letterlijk en figuurlijk doodziek van. ‘Mijn ziel ging dood’ ‘Ik kon niet meer geloven in de mensheid.’ ‘Hebben wij als mens nog wel het recht van te bestaan?’ Veel vertelt hij niet over die tijd. Alleen wat hem er weer bovenop hielp. Hij ging terug naar zijn roots, de boerderij van zijn ouders. En ook die was ‘stervend’, even doods als hijzelf. De groene heuvel was nu kaal en droog, geen dieren, geen riviertjes meer. Van het vee schoot nog amper iets over. Gronden waren opgekocht door de mijnbouw. Die ondernemingen verbruikten massa’s water en gooiden het hele ecosysteem overhoop. Erosie en droogte… ‘Waarom verwoest en vernielt de mens zijn omgeving en anderen in zijn ontwikkeling?’ Lelia stelde een waanzinnig plan voor: ‘Je vertelde me altijd dat je in een stukje paradijs opgroeide, laten we het opnieuw zelf maken. Laten we alles opnieuw aanplanten.’
Sebastião en zijn familie begonnen te planten… Twee miljoen bomen, zo gevarieerd mogelijk over 600 hectaren. Een titanenwerk. Veel ging verloren in de beginjaren maar na bijna dertig jaar is de heuvel weer groen. ’Instituta Terra’ is vandaag niet alleen een natuurdomein maar ook een opleidingscentrum voor milieubeheer en een onderzoekscentrum dat zijn ervaring ten dienste stelt van al wie strijdt tegen erosie en verlies van eco-systemen. Essentieel voor het leven is zuurstof en water. Bomen kunnen het ons geven. Her-leven, verrijzenis, over-leven. Een mooi Paasverhaal.
Mens in harmonie met de schepping
Sebastião krijgt weer zin in fotografie, maar hij neemt een nieuwe richting. Zijn nieuw project is een ‘Ode aan de schepping’(2009-2011). Hij wordt natuurfotograaf en opnieuw gaat hij op zoek naar de mens: de mens in harmonie met de natuur. Hij deelt het leven van stammen en volken die diep in het woud of op andere afgelegen ongerepte plaatsen leven, ver van ‘onze beschaving’. Opnieuw om getuigenis af te leggen van wat leeft in de mens, de mens als deel van de Schepping.
Uit respect voor de auteursrechten kan ik bij dit artikel geen foto’s van Salgado zelf plaatsen, meer over hem en zijn werk vindt u in https://brazil-selection.com/lactu-bresil/2019/10/15/sebastiao-salgado-p... (pastor Tite)
