Pelgrims van Hoop in de zorg

Pauselijke bul "De hoop zal niet worden beschaamd"

• Hoop is universeel

De pauselijke bul voor het heilig jaar 2025 "Spes Non Confundit" (De hoop zal niet worden beschaamd) verwijzend naar Rom. 5,5 raakt in de inleiding de kern van de pastorale gesprekken in zorginstellingen:

Hoop is universeel. In het hart van ieder mens leeft hoop als een verlangen en een verwachting van het goede, zelfs als de toekomst onzeker is.
De onvoorspelbaarheid van de toekomst leidt echter vaak tot tegenstijdige gevoelens, gaande van vertrouwen tot angst, van kalmte tot ontmoediging,
van zekerheid tot twijfel. We ontmoeten vaak ontmoedigde mensen die sceptisch en pessimistisch naar de toekomst kijken, alsof niets hen geluk kan brengen.
Moge het Jubeljaar voor iedereen een kans zijn om de hoop weer aan te wakkeren. Het Woord van God helpt ons om daarvoor redenen te vinden. (Punt 1)

• Hoop gefundeerd in het verrijzenisgeloof

De hoop is voor onze paus Franciscus gefundeerd op het geloof in de verrijzenis van Jezus (Punt 21) en pleit hij voor aandacht voor de mensen die in moeilijke omstandigheden leven zoals de gevangenen, de mensen die ziek zijn -of ze nu thuis zijn of in het ziekenhuis- en de senioren die zich vaak eenzaam voelen. (Punt 10, 11 en 14). Hij daagt ons uit om naar de tekenen van de tijd te kijken en daarbij niet alleen blind te staren op wat er misloopt, maar ook te kijken naar het goede in de wereld, om niet in de verleiding te komen om kwaad en geweld als overheersend te zien.

De tekenen van de tijd, die de diepste verlangens van mensen weerspiegelen die Gods reddende aanwezigheid nodig hebben, moeten worden getransformeerd in tekenen van hoop. (Punt 7)

Laten we in onze liturgie en predicaties niet alleen de focus leggen op wat er slecht loopt, maar ook steeds het positieve noemen en het ultieme persectief uitdragen dat uiteindelijk voor christenen het kwade steeds wordt overwonnen door het goede.

Wat we nu in hoop ervaren, zullen we dan in werkelijkheid zien. De heilige Augustinus schreef hierover: "Wanneer ik U aanhang met mijn hele wezen, 
zal ik nergens pijn of ongemakt meer hebben. Dan zal mijn leven leven zijn, helemaal vervuld van U." Wat zal deze volheid van verbondenheid kenmerken? Gelukkig zijn.
Geluk is onze menselijke roeping, een doel waar iedereen naa streeft. (Punt 21)

• Pleidooi voor verzoeningsvieringen n.a.v. het Heilig Jaar

Elk Heilig Jaar biedt ook de kans om tot verzoening te komen. Mensen die naar het einde van hun leven toelopen, maken de balans op van hun leven. Mensen die doorheen een moeilijke periode gegaan zijn, komen tijdens een opname in bijvoorbeeld de geestelijke gezondheidszorg tot inzichten over hun leven en hoe ze het anders willen gaan aanpakken. Relaties dienen bijvoorbeeld hersteld te worden of beëindigd, werksituaties vernieuwd,.... Het sacrament van de verzoening kan dan ook in een zorginstelling zinvol zijn. Een verzoeningsviering inplannen in de veertigdagentijd sluit aan bij de oude gewoonte in parochies van gelovigen om te gaan biechten voor ze hun "Pasen" kunnen houden of de (verplichte) Paascommunie.

Vergeving verandert het verleden niet, het kan niet veranderen wat er in het verleden is gebeurd, maar het stelt wel in staat om de toekomst te veranderen en een ander leven te leiden,
vrij van woede, wrok en wraak. een toekomst die wordt verlicht door vergeving, stelt in staat om met een serene blik naar het verleden te kijken, zelfs als onze ogen nog steeds vertroebeld zijn door tranen. (Punt 23).

• Moeder van de hoop

De Paus pleit in de bul voor bedevaarten naar Maria-oorden. Woon- en zorgcentra en andere instellingen organiseren wel een jaarlijkse bedevaart naar een Maria-oord zoals bijvoorbeeld Scherpenheuvel of Meersel-Dreef. Heel was mensen vinden hoop op die plekken.  Het is dan ook eenvoudig om deze goede traditie dit jaar extra in de verf te zetten met als thema: "Met Maria, pelgrims van hoop." Ze is ons voorbeeld in geloof. De Paus noemt haar in de bul de Moeder van de Hoop:

Het is geen toeval dat de volksvroomheid de Heilige Maagd blijft aanroepen als Stella Maris (Ster der Zee), een titel die de zekere hoop uitdrukt dat, te midden van de stormen van het leven, de Moeder Gods ons te hulp komt, ons ondersteunt en ons aanmoedigt te volharden in hoop en vertrouwen. (Punt 24)

Naast een klassieke bedevaart waarbij men viert en bidt in de kerk of kapel van een Maria-oord zou je dit jaar dit kunnen combineren met een bezoek aan een hoopvolle plek. Zo zou je bijvoorbeeld bij een bedevaart naar Lourdes ook een bezoek kunnen brengen aan de gemeenschap van Cenacolo waar  jonge drugsverslaafden begeleidt worden naar een drugsvrij en zinvol leven.

• Symbool van het anker

Om het jubeljaar van de hoop zichtbaar te maken in de zorginstelling zou gewerkt kunnen worden met het symbool van het anker. Het anker staat in de christelijke traditie symbool voor de hoop. Men zou een groot anker kunnen plaatsen in de kapel en aan bezoekers van de kapel kunnen vragen om er een post-it briefje op achter te laten met de vermelding wat hun ankerpunt is in het leven of wat hen hoop geeft. Zo kan hoop gedeeld worden met elkaar. Wie wilt kan en mag dan eventueel het Post-it mee naar zijn of haar kamer nemen om de boodschap te koesteren. In de pauselijke bul wordt er ook naar dit symbool verwezen:

Het anker symboliseert de stabiliteit en de zekerheid die we bezitten als we ons toevertrouwen aan de Heer Jezus, zelfs te midden van de woeste wateren van het leven. [...]
De stormen kunnen ons nooit meesleuren omdat we verankerd zijn in de hoop op genade, die ons in staat stelt om in Christus te leven, zegevierend over zonde, angst en dood. (Punt 25)

Liturgie in de zorginstellingen onder druk

Het is niet meer evident om liturgische momenten te houden in een zorginstelling. Een kapel wordt omgebouwd tot polyvalente ruimte of labo bijvoorbeeld, pastores of spiritueel begeleiders mogen niet meer op zondag werken,.... Het daagt pastores of spiritueel begeleiders uit tot creativiteit. Nochtans kan een kapel, stille ruimte of devotieplaats waar kaarsjes gebrand mogen worden plekken van hoop zijn binnen de hectiek van een zorginstelling of het klinische milieu. Met de grote christelijke feesten zoals Kerstmis en Pasen wordt er missschien minstens noch een eucharstieviering of bezinning aangeboden, al dan niet gekoppeld aan een gemeenschappelijke ziekenzalving. De voorganger is dan de plaatselijke parochiepriester of inwonende priester op rust of een vrijwillige gebedsleider van de pastorale eenheid.

• Communieronde of woorddienst

De ervaring leert dat er in heel wat algemene ziekenhuizen nog wel een communieronde bestaat. Voor deze communieronde zou bijvoorbeeld een A4-blaadje voorzien kunnen worden met een kort bezinningsmoment geënt op het evangelie van de zondag. Naast het evangelieverhaal kan er dan een gepaste bezinningstekst voorzien worden en een kort commentaar op het evangelie met enkele nadenkvragen voor persoonlijke meditatie of gebed en een kort gebedje.

In een woonomgeving zoals een woon- en zorgcentrum (WZC) of psychiatrisch verzorgings tehuis (PVT) of een instelling voor gehandicapten zou een kort gebedsmoment of woorddienst van een half uur in de leefruimte van een afdeling aangeboden kunnen worden. Met de moderne communicatiemiddelen zouden de liederen met beelden kunnen getoond worden of gewoon beluisterd via smartphone en bleutoothbox. Er zijn heel mooie kerkelijke liederen te vinden en kwaliteitsvol op YouTube uitgebracht door Nederland Zingt of de christelijke zanggroep Sela. Een mogelijke orde van dienst zou dan kunnen zijn: 

1. Lied
2. Kruisteken en begroeting
3. Bezinning (in het thema van het evangelieverhaal)
4. Lied
5. Evangelie
6. Woordje uitleg bij het evangelie
7. Voorbede uit het hart van de deelnemers (Waar wil jij vandaag voor bidden?)
8. Onze Vader
9. Communie
10. Lied
11. Gebed
12. Zegenwens
13. Koffiebabbel (Bijna even belangrijk als het gebedsmoment zelf)

• Branden van een kaarsje

Het meest eenvoudige ritueel dat er bestaat en dat ook zeer universeel is, zelfs niet aan de christelijke traditie gebonden, is het branden van een kaarsje voor iets of iemand. Het branden van een kaarsje is ook voor een zorginstelling niet meer zo evident, maar toch ook hier een pleidooi om hiervoor een plek te voorzien waar het dagelijks kan. Waar bijvoorbeeld een Lourdesgrot aanwezig is op het domein zoals bij bijvoorbeeld Bethanië, ggz in Zoersel kan er veilig een kaarsje buiten gebrand worden. Er zijn ook creatieve alternatieven te vinden zoals o.a. in de Oase van Zorggroep Multiversum in campus Mortsel. Daar kan mijn door het openen van een luikje met een letter (verwijzend naar de voornaam van iemand) een lamp doen branden.

20241216_143719.jpg

Bij speciale gelegenheden kan het extra aangeboden worden zoals bij bijvoorbeeld de herdenking van de overledenen rond Allerheiligen-Allerzielen (1 en 2 november) of rond Maria-Lichtmis (2 februari). In het bisdom Antwerpen kan je bij het dekenaat Kempen-Oost een POP-UP kaarsenkapel huren of je voorziet een moment in de kapel waar onder toezicht kaarsjes gebrand kunnen worden waar tegelijk ook een bezinnende PPT-presentatie loopt met mooie teksten afgewisseld met bezinnende liederen.  Met Maria-Lichtmis zou je een lichtjeswandeling kunnen organiseren op het domein van je zorginstelling. Afdelingen kunnen gevraagd worden om lichtjes aan te brengen aan hun afdeling. De wandeling kan langs de kapel passeren waar een kaarsje gebrand kan worden en afgesloten worden in de polyvalente zaal waar pannenkoeken geserveerd worden en gedichten die verwijzen naar hoop of wensen van patiënten/bewoners/cliënten voorgelezen worden. Bij zulk evenement kan je ook de pastorale eenheid betrekken en eventueel de vormelingen uitnodigen voor een fakkeltocht over het domein.

• Jaarlijkse herdenking overledenen

Een jaarlijkse herdenking van de overledenen geeft ook aan de patiënten/bewoners/cliënten aan dat ze met naam gekend zijn en geliefd waren, niet enkel een nummer zijn. HIer kan gekozen voor een levensbeschouwelijke neutrale dienst, omdat niet elke bewoner/patiënt/cliënt gelovig is, gecombineerd met enkele christelijke elementen als het gaat over een christelijk geïnspireerde instelling. Deze viering mag best stemmig zijn en kwaliteitsvol met eventueel een livekoor en/of muzikanten. Een koffiemoment of receptie nadien is ook hier weer belangrijk voor het menselijke contact met de rouwende familie's of medebewoners/patiënten/cliënten.

• Pleidooi voor ziekenzegening/stervenswijding

Het is niet meer evident om een priester te vinden voor een ziekenzalving toe te dienen aan een stervende patiënt/bewoner/cliënt. Het sacrament van de ziekenzalving is eigenlijk ook niet bedoeld als laatste sacrament voor een stervende, maar wel het viaticum of de laatste communie. Men ontvangt dan de communie als laatste geestelijke voedsel om de overtocht van het aardse naar het hemelse leven te maken. Daar de meeste stervende mensen niet meer kunnen communiceren is een stervenswijdig of ziekenzeging meer dan gepast. Het voordeel daarbij is dat hiervoor geen priester noodzakelijk is en dus elke leek hierin kan voorgaan, dus eventueel ook een gelovige verpleegkundige of zorgkundige of zelfs door een familielid. Mensen verlangen niet zozeer naar een sacrament wel naar een overgangsritueel. Een voorbeeld hiervan vind je hier.

• Gemeenschappelijke ziekenzalving

In het kader van een Heilig Jaar is het zeker de moeite om een gemeenschappelijke ziekenzalving te organiseren. Dit kan in alle zorginstellingen. In een woonomgeving kan je hiervoor bijvoorbeeld samenwerken met de pastorale eenheid of de plaatselijke SAMANA-groep en in plaats van dat de parochie haar gemeenschappelijke ziekenzalving in de parochiekerk doet of op een feest van SAMANA kan het ook doorgaan in de zorginstelling of omgekeerd. De ene groep pelgrimeert naar de andere groep om samen het sacrament te ontvangen en elkaar hoop te bieden. Een gemeenschappelijke ziekenzalving past goed in de Paasperiode tussen Pasen en Pinksteren. Er kan gezalfd worden met nieuw gewijde olie van de chrismaviering van de Goede Week. Het kan de Paasviering vervangen. De bijbellezingen van de dag kan dan genomen worden omdat ze allemaal verwijzen naar opstanding of naar de heilige Geest. In de paasperiode is het misschien ook mooi om de gelovigen te besprenkelen met vers doopwater uit de Paasnacht zoals de orde van dienst voor de ziekenzalving dit ook voorziet.

• Verzoeningsviering

Zoals eerder hier boven al vermeld nodigt een Heilig Jaar ook uit tot een moment van verzoening. We moeten hiervoor geen angst hebben om het aan te bieden. De ervaring op bedevaarten leert dat mensen er oprecht 'deugd' aan beleven. Waar zijn er nog plekken waar men figuurlijk zijn hart kan luchten en om vergiffenis kan vragen aan een priester? Mogelijke orde van dienst hiervoor kan zijn:

1. Intredelied
2. Kruisteken en begroeting
3. Openingsgebed
4. Schriftlezingen:
   1. Meerdere lezingen met stilte (inkeer) of met psalm/lied
   2. Of enkel Evangelielezing
5. Homilie
6. Gewetensonderzoek in stilte (enkele vragen of gedachten ter meditatie meegeven)
7. Algemene zondenbelijdenis
   1. Ofwel de geijkte formule: "Ik belijd..."
   2. Ofwel een schuldlitanie
8. Persoonlijke zondenbelijdenis en absolutie bij een priester/Algemene absolutie
9. Loflied om Gods barmhartigheid
10. Dankgebed
11. Zending en zegen

Nog mogelijke ideeën

• ​​​​​​​Veertigdagentijd

​​​​​​​In de veertigdagentijd kan je in de kapel een vergeetdoos plaatsen en een Paasboom van hoop. In de vergeetdoos kunnen bezoekers op een briefje achterlaten waar ze vanaf willen, wat ze liever willen vergeten of hun vastenpuntje. Daarnaast kan een Paasboom geplaatst worden en bezoekers kunnen daar op een briefje hun 'hoop' schrijven (waar hopen ze op?) en in de boom achterlaten. Deze Paasboom kan dan blijven staan tot en met Pinskteren. Zo kan men zijn hoop delen met anderen. De vergeetdoos wordt met Pasen dan wel best verwijderd. 

• Bundel van hoop verdelen/tentoonstelling

​​​​​​​In de coronaperiode werd er in verschillende zorginstellingen bundels gemaakt met daarin hoopgevende teksten. Naar aanleiding van dit jubeljaar zou er een nieuwe editie gemaakt kunnen worden en bijvoorbeeld aan bewoners/patiënten/cliënten gevraagd kunnen worden om op een creatieve manier hun hoop neer te pennen, te tekenen,.... en al dat materiaal te bundelen in een mooi boekje en verspreiden onder de bewoners/patiënten/cliënten of te bezorgen aan de familieleden/bezoekers. Of waarom niet een tentoostelling organiseren met als thema 'hoop' voor de creatievelingen en kunstenaars onder de bewoners/patiënten/cliënten of familie?

• Nog meer inspiratie is te vinden op de Elisabeth-website.