Kerk in de kijker - Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartkerk van Eksaarde.

De foto hierboven toont één van de vele locaties in onze kerk die  vertelt dat er in de loop van de eeuwen in onze kerk heel dikwijls gewerkt is. Hij is genomen  bovenop de stenen kruisribbengewelven (midden 17de eeuw) van het zuidelijke koor, dus boven het kruisaltaar. Je ziet bovenaan de foto de nog bewaarde  resten van het oudere  houten tongewelf met de opvallende beschildering met witte en zwarte driehoekjes (eerste kwart 14de eeuw), je ziet ook dat het  oorspronkelijke spitsboogvenster in de oostelijke muur van dit zuidelijke koor werd dichtgemetseld,  wellicht toen de gewelven werden aangebracht en  je merkt ook dat het muurvlak tussen de kruisribbengewelven en het houten tongewelf tot in het midden van de 17de eeuw  vanuit de kerk zichtbaar was, want het was gepleisterd en wit gekalkt.

1. Het oudste kerkgebouw.
Ons steunend op Anthony Demey in de “Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde” dl.27, 1988 blz. 88 van het artikel “Henri Geirnaert en de kerk van Eksaarde” zou onze oudste kerk een vroeggotisch(e) kerk(je)  geweest zijn die (dat) bestond uit drie beuken van vijf traveeën. De middenbeuk was afgedekt met een zadeldak, de relatief smallere zijbeuken met een lessenaarsdak.  In de noordelijke en zuidelijke muur van die middenbeuk zaten er onder het zadeldak per travee twee spitsbogige vensters, de bovenlichten.  Nu nog tekent de oude aansluiting van de lessenaarsdaken van de zijbeuken tegen de muren van de middenbeuk zich af door een grijzere lijn van stof onder de later dichtgemetselde bovenlichten. Bij de middenbeuk sloot  wellicht een relatief klein halfcirkelvormig koor, een apsis, aan.

Zo’n kerk noemde men basilicaal. Daarvan is in Eksaarde vrij veel bewaard gebleven: de zuilen in Doornikse kalksteen, die elk bekroond  zijn  met een achtzijdig kapiteel elk versierd met acht  voor de vroege gotiek zo typische hogels  (gekrulde bladeren) of haken, de bovenlichten die omsloten worden door driekwart rollijsten  en natuurlijk het eikenhouten tongewelf dat deels bewaard werd en dat de middenbeuk overspant. “Een schat op zolder” noemde de  bekende Antwerpse architect  Rutger Steenmeijer het, toen hij enkele jaren geleden onze kerk inspecteerde.

Ca. 1400 werd het noordelijke zijkoor (dit is het Lieve-Vrouwaltaar) bijgebouwd. Op de foto zie je het houten tongewelf met de talrijke nageltjes waarmee de plafonneerlatjes werden vastgetimmerd. Je ziet dat het muurvlak daaronder was versierd met pleisterwerk: engeltjes die een guirlande vasthouden. Eén van die engelenkopjes hebben we bij het opkuisen van de gewelven terug gevonden.
Zowel in de oostelijke muur van het zuidelijke zijkoor als in de oostelijke muur van het noordelijke zijkoor was een groot spitsboogvenster uitgespaard. Die werden later allebei dichtgemetseld omwille van de bouw van de stenen gewelven.

Ca. 1450
Volgens A. Demey werd  ca. 1450 het huidige hoofdkoor gebouwd, het verving de vroegere apsis en  had  niet minder dan vijf ruime spitboogvensters. Twee ervan werden later dichtgemetseld maar tekenen zich nog af in de zettingsscheuren. In de drie open gebleven ramen zitten nu prachtige, neogotische  gebrandschilderde ramen van l. naar r.  over de jeugd van Maria, de hemelvaart van Maria (natuurlijk in het midden) en de boodschap aan Maria . Ook dit hoofdkoor kreeg  een houten tongewelf. Let wel, dit is dus bijna tweehonderd jaar jonger dan het tongewelf dat de middenbeuk overspant. Stijltechnisch is het ook te zien:  het tongewelf boven de middenbeuk is rondbogig, romaans, het tongewelf boven het koor is veeleer spitsbogig, gotisch.
In de drie koren van onze kerk waren er oorspronkelijk niet minder dan zeven grote spitsboogvensters zodat het niet overdreven is te schrijven dat toen “een zee van licht onze kerk binnenstroomde vanuit het oosten.” Bidden en zingen we immers niet voortdurend in de liturgie dat God het Licht is en dat het eeuwig Licht, “lux perpetua”,  ons zal verlichten.

3. Verbouwingen in de 17de eeuw.
In de 17de eeuw  werd een dwarsbeuk aan onze kerk toegevoegd maar in 1660 kwam de meest ingrijpende verbouwing. Van het koor tot het portaal werden wellicht in fasen onder de houten zolderingen stenen kruisribbengewelven aangebracht. Deze ingreep werd gestimuleerd vanuit het bisdom Gent met de bedoeling de herstelde interieurs van de door de voorbije godsdienstoorlogen (Tachtigjarige Oorlog 1568-1648) sterk beschadigde kerken, bij brand veel beter te beschermen. Ik denk dan in de eerste plaats aan het unieke Bremserorgel dat onze kerk rijk was en is.
Ik vermoed dat in dezelfde periode de zijbeuken van onze kerk verbreed werden, dat de oorspronkelijke lessenaarsdaken boven die zijbeuken vervangen werden door zadeldaken  en dat ook die zijbeuken en ook de dwarsbeuk afgedekt werden met stenen kruisribbengewelven. Zo werd ook onze kerk, zoals zovele kerken in Vlaanderen, omgebouwd tot een hallenkerk met drie zadeldaken. 

Het dient wel gezegd  dat vooral door het aanbrengen van die stenen kruisribbengewelven de twee kenmerken van de gotiek,  nl. de drang naar licht en de drang naar verticaliteit in onze kerk onder druk kwamen te staan.  In de middenbeuk bevindt het gemetselde stenen kruisribbengewelf zich bijna drie meter lager dan het oorspronkelijke houten tongewelf.

4.Uitbreidingen in de 18de en 19de eeuw.
In 1732 werd de door brand vernielde sacristie door “pastor Bijl” heropgebouwd.  Zijn naam vind je terug op de zuidelijke gevel van de sacristie. Het jaartal  staat onder de dakgoot, vlak bij een muuranker.

In Eksaarde bestond eeuwenlang een “baronshuizeken”, dit was een kleine ruimte die tegen de noordelijke muur van het koor aangebouwd was en van waaruit door een brede deuropening, de baron en zijn gezin de kerkelijke diensten konden volgen. In het midden van de 19de eeuw werd dit uitgebreid tot een “contre-sacristij of prondelhuis” die symmetrisch was met de sacristie. De naam “baronshuizeken” leeft in Eksaarde echter nog altijd voort.

In 1865 werd “eenen nieuwen kerkvloer geleyd” in de kerk. In het standaardwerk “Mijn land in de kering” klaagt de conservatieve jezuïet Karel Van Isacker de 19de eeuwse afbraakkoorts aan die niet alleen in steden maar ook in de kleinste gemeenten heerst, en hij noemt daarbij Eksaarde dat “eeuwenoude vloer- en zerkstenen uitbreekt en verbrijzelt en die gebruikt voor ’t aanleggen van riolen”. Volledigheidshalve moet hier wel bij gezegd worden dat  in 1865 meerdere grafstenen een nieuwe plaats kregen: in of voor het portaal, voor het Sebastiaansaltaar, in de oostgevel van de kerk enz.  Enkele jaren geleden werd bij het afbreken van een bakkerij in het dorp  zo’n  sterk afgelopen grafsteen gerecupereerd. Hij  kreeg een plaatsje tegen de noordgevel van de kerk.